Manifest Andrzeja Załuskiego miał charakter jeszcze szerszy – był to także program wydawniczy, biblioteczny i badawczy. Zawierał apel o wspólną budowę podstawowego publicznego księgozbioru. Tak rozpoczął się proces, którego zwieńczeniem było otwarcie 15 lat później instytucji znanej w historiografii jako Biblioteka Załuskich.

Rodzina biskupów
Bracia Załuscy stanowili rodzinny fenomen. Można powiedzieć, że stanowili „biskupią rodzinę”. Józef Andrzej został biskupem kijowskim, zaś jego brat Andrzej Stanisław przewodził wielu diecezjom obejmując w końcu także krakowską. Obaj bracia wychowywali się także na biskupich dworach stryjów – biskupa i biskupa sufragana płockiego oraz biskupa warmińskiego.

W nurcie „poprawy Rzeczpospolitej”
Kariera duchowna była dla braci naturalnym wyborem. Załuscy, prócz oszałamiającej kariery kościelnej, zajmowali się ożywioną działalnością polityczną na dworze Augusta II. Kosekwencją dlugich podróży po Europie i dogłębnych studiów humanistycznych na uniwersytetach w Paryżu i Rzymie była działanośc reformatorska, wpisująca się w nurt „poprawy Rzeczypospolitej” za pierwszego Sasa. Działali na rzecz naprawy sądownictwa i edukacji. Obaj w konsekwencji pełnili również obowiązki dyplomatyczne.  

Prywatne hobby, publiczny cel
Wielką namiętnością obu braci były książki. Każdy z nich zgromadził pokaźny księgozbiór. Uczestniczyli w aukcjach książek w Europie, nabywali całe księgozbiory, pozostawali w kontakcie z najważniejszymi europejskimi księgarzami i bibliofilami.

To Józef Andrzej był inicjatorem powstania późniejszej Biblioteki. Sam opracował katalog zbiorów, które miały zostać udostępnione publiczności, sam zabiegał o przekazywanie przyszłej Bibliotece prywatnych zbiorów. W 1744 roku powołał nawet Towarzystwo do Kupowania Książek, które miało tę instytucję zaopatrywać w nowe pozycje.

Wielkie zbieranie
Załuskiemu zależało także na budowaniu bazy bibliograficznej polskiego piśmiennictwa i bazy źródłowej do historii Polski. Wobec braku akademii nauk, to przyszła Biblioteka miała pełnić funkcję głównej instytucji naukowej państwa i reprezentanta polskiej nauki za granicą.

Programma litterarium była też pierwszym w polskich dziejach dokumentem wzywającym do powszechnego wsparcia inicjatywy naukowej. Wywarła istotny wpływ na wiele późniejszych projektów rozwoju kultury i gromadzenia księgozbiorów (m.in. na powstanie Ossolineum) i – jak na ówczesne warunki – miała dość szeroki zasięg.

Utracony skarb
Pierwsza polska biblioteka narodowa powstała ze zbiorów obu Załuskich wzbogaconych o księgozbiory dwóch innych braci. Jeden z nich, Andrzej, wniósł do zbioru Biblioteki także dawny księgozbiór Sobieskich, zawierający z kolei części kolekcji Zygmunta Augusta i Stefana Batorego. Biblioteka Załuskich zawierała ponad 400 tysięcy książek, 20 tysięcy rękopisów i 40 tysięcy rycin. Otwarto ją ostatecznie za panowania Augusta III.

 

Po powstaniu kościuszkowskim Rosjanie wywieźli zbiory do Petersburga. Biblioteka Załuskich stała się zrębem Cesarskiej Biblioteki Publicznej – obecnie Rosyjskiej Biblioteki Narodowej. 

Za króla Sasa
Znane jest powiedzenie „Za Króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”. Trudno powiedzieć, kiedy powstało. Natomiast zwrotem z epoki, poświadczonym przez Wincentego Pola jest „Za Króla Sasa łyżką kiełbasa”. Chodziło o tzw. wereszczakę – dość tajemniczą potrawę, która w różnych rejonach Rzeczypospolitej wyglądała zupełnie inaczej. W Warszawie, rzecz biorąc najogólniej, oznaczała kiełbasę duszoną w przyprawach i z dodatkami do zupełnej miękkości.

 

Dobry kucharz potrafił przyrządzić kiełbasę na kilkanaście sposobów. Ten uniwersalny produkt trafiał na stół zarówno na śniadania, jak i na kolację, stąd istnienie różnorodnych dań na bazie kiełbasy – kulinarny zwyczaj, który utrzymał się aż do II wojny światowej.


Wereszczaka warszawska

Składniki:

Pół kilo białej kiełbasy
Garść pokrojonej w kostkę słoniny
Duża cebula
Łyżka mąki
Łyżka octu winnego lub jabłkowego

Szklanka jasnego piwa

Szklanka wody
Trzy liście laurowe
Sól
Pieprz

Sposób przygotowania:

- Kiełbasę zalać w garnku wodą i piwem, dodać liście laurowe
- Zagotować i gotować przez 20 minut na wolnym ogniu
- Kiełbasę wyjąć i ostudzić, po czym pokroić w plastry
- Cebulę pokroić w pióra
- Na patelni rozgrzać słoninę i podsmażyć na niej cebulę
- Dodać mąkę, wymieszać i rozprowadzić płynem, w którym gotowała się kiełbasa
- Całość gotować na wolnym ogniu, redukując sos o połowę
- Doprawić octem, solą i pieprzem
- Do sosu przełożyć plasterki kiełbasy, powoli gotować jeszcze 10 minut

Kiełbasę z cebulą w piwnym sosie można podawać z chlebem lub ziemniakami.