Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego, który proklamował wybuch powstania wzywał do walki z Imperium Rosyjskim mieszkańców przedrozbiorowej Rzeczypospolitej – był adresowany do wszystkich stanów:

Fragment manifestu:
Nikczemny rząd najezdniczy rozwścieklony oporem męczonej przezeń ofiary postanowił zadać jej cios stanowczy - porwać kilkadziesiąt tysięcy najdzielniejszych, najgorliwszych jej obrońców, oblec w nienawistny mundur moskiewski i pognać tysiące mil na wieczną nędzę i zatracenie.

Młodzież polska poprzysięgła sobie „zrzucić przeklęte jarzmo lub zginąć”. Za nią więc narodzie polski, za nią! Po straszliwej hańbie niewoli, po niepojętych męczarniach ucisku, Centralny Narodowy Komitet, obecnie jedyny legalny Rząd twój Narodowy, wzywa cię na pole walki już ostatniej, na pole chwały zwycięstwa, które Ci da i przez imię Boga na niebie dać poprzysięga.

 

Przyczyny powstania
Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania była branka do armii rosyjskiej, w której służba była jedną z najcięższych na świecie. Od upadku powstania listopadowego (1831) do wybuchu powstania styczniowego z terenu Królestwa Polskiego wcielono do niej siłą 200 000 mężczyzn. Powróciło tylko 23 000.

Od czerwca 1862 r. w Warszawie działał Komitet Centralny Narodowy (KCN) – tajny organ kierowniczy obozu czerwonych, wyłoniony z Komitetu Miejskiego. Miał objąć kontrolę nad całym ruchem spiskowym w Królestwie Polskim. Prowadził przygotowania do powstania styczniowego: powołał policję narodową, rozbudował organizację konspiracyjną, wyznaczył podatek narodowy. 12 sierpnia 1862 r. wydał odezwę, obiecując chłopom uwłaszczenie za wykupem a Żydom stanie się równoprawnymi członkami wolnego społeczeństwa polskiego. 1 września 1862 r. Komitet ogłosił się rzeczywistą władzą narodu, domagając się posłuchu od całego społeczeństwa.

Za i przeciw – biali i czerwoni

W dobie powstania działały dwa polityczne obozy niepodległościowe: biali i czerwoni. Czerwoni byli obozem radykalnym. Skupiali działaczy nielegalnych kółek wojskowych i młodzieżowych, organizatorów patriotycznych manifestacji w latach 1860–61.

 

Biali dążyli do odzyskania niepodległości drogą reform i koncesji uzyskanych od cara. Ich obóz skupiał liberalnych ziemian i mieszczan. Założyli m.in. Towarzystwo Rolnicze, Delegację Miejską, Dyrekcję Wiejską. Nie akceptowali powstania sądząc, że przyniesie ono niepotrzebne straty i pogorszy los Polaków. Przystąpili do niego dopiero w marcu 1863 r.

 

Po upadku dyktatury Mariana Langiewicza w kwietniu 1863 r. Komitet Centralny Narodowy został opanowany przez białych, a od 10 maja nazywał się oficjalnie Rządem Narodowym. Początkowo wstępna data wybuchu powstania została ustalona na wiosnę 1863 r., ale przyspieszyła ją informacja o planowanej przez Rosjan na styczeń tego samego roku kolejnej brance do armii.

22 stycznia 1863 r. Komitet Centralny Narodowy został przekształcony w Tymczasowy Rząd Narodowy i proklamował wybuch powstania. Do walki z Imperium Rosyjskim wzywano wszystkich mieszkańców przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Ogłoszony manifest zakładał powstanie niepodległego państwa, nadawał prawa obywatelskie wszystkim mieszkańcom Polski, bez względu na wyznanie, narodowość i pochodzenie społeczne; znosił pańszczyznę i uwłaszczał chłopów. Większość chłopów przyjęła dokument z obojętnością z powodu nieufności do szlachty, którą podsycali w nich niechętni insurekcji ziemianie i .
W powstaniu wzięło udział ponad 200 000 powstańców, wywodzących się ze wszystkich warstw społecznych.

 

Partie powstańcze - ochotnicy i komendanci

Przyjęto, że w powstaniu brało udział około 150 000 żołnierzy polskich. Rosjanie dysponowali znacznie liczniejszym wojskiem. Polacy byli w stanie jednorazowo wystawić do boju maksymalnie 30 000 ludzi, którzy byli znacznie gorzej wyszkoleni, uzbrojeni i wyposażeni od Rosjan.

W powstaniu styczniowym walczyli głównie ochotnicy, którzy wstępowali w szeregi tzw. partii powstańczych. Na czele partii stał komendant, który podlegał bezpośrednio rządowi powstańczemu i wyższemu dowództwu. Partie powstańcze działały na ogół w odosobnieniu, dostosowując taktykę walki do warunków terenowych. Dzięki częstemu stosowaniu zasadzek powstańcy odnosili spore sukcesy. Formacje powstańcze tworzyły głównie oddziały piechoty. Jazda również uczestniczyła w walkach, lecz nie odegrała istotnej roli, podobnie jak inne formacje militarne (np. artyleria).  Polacy nie byli odpowiednio uzbrojeni, szczególną wartość bojową podczas ataków prezentowali kosynierzy.  

 

Przebieg powstania styczniowego

Przebieg powstania styczniowego można podzielić na trzy główne etapy. W pierwszym, trwającym do marca 1863 roku, powstańcy uzyskali podstawę operacyjną, która umożliwiała im rozwinięcie działań o charakterze partyzanckim.

W drugim (marzec–wrzesień 1863) dowódcy wstrzymali ofensywę, mając nadzieję na uzyskanie pomocy z zewnątrz, od państw zachodnich.
W trzecim powrócono do koncepcji walki partyzanckiej, co miało ogromne konsekwencje dla dalszego przebiegu działań wojennych. W niektórych miejscach trwały one aż do 1865 roku.

Działania ograniczało wyposażenie oddziałów. Powszechny był brak broni i amunicji, utrudnione zaopatrzenie i niedostateczne fundusze na jej zakup. Zakupy panowane już od 1862 dokonywane były przed umyślnych zakonspirowanych agentów. Kosztowne zakupy gotówką dokonywane były głownie w Astrii, Belgii, Francji oraz Wielkiej Brytanii. Dostawy spoza rosyjskiego kordonu były tropione przez wywiady wszystkich państw zaborczych. Szacuje się, że co dziesiąty z 200 tysiecy zakupionych karabinów trafił do powstańców. Wszędzie dawał się we znaki brak dobrej broni i wyposażenia. Dostawy nie docierały również do wszystkich lokalnych dowódców równomiernie. Dla przykładu w zimie 1864 roku gen. Hauke-Bosak podjął decyzję  aby odebrać jeździe karabinki na rzecz piechoty. Kawaleria powstańcza była na ogół lepiej uzbrojona niż piechota. szczególnie oddziały formujące się poza granicami Królestwa.

Kompanie strzeleckie dysponowały bronią belgijską, francuską, austriacką, rzadziej pruską Koniecznych, bo nie przyjmowanym z entuzjazmem uzupełnieniem była zdobyczna broń rosyjska. W kompaniach strzeleckich broń białą stanowił bagnet sieczny lub czworograniasty przytwierdzony do lufy. Kosynierzy byli uzbrojeni w kosy osadzone na sztorc, w dzidy czy halabardy a nawet drągi. Oficerowie posiadali szable i różnego typu pistolety. Artyleria w powstaniu nie odegrała istotnej roli. Charakter działań

 wykluczał jej użycie. Nawet zdobyczny  sprzęt artyleryjski często musiał być niszczony.

Podczas powstania styczniowego stoczono około 1200 bitew i potyczek.. Najbardziej znane starcia to m.in.: pod Kodniem, Węgrowem, Siemiatyczami.

 

Upadek powstania i bezwzględność zaborcy

W marcu 1864 roku Rosjanie wydali ukaz uwłaszczeniowy, co oznaczało, że chłopom przyznano na własność uprawianą dotąd przez nich ziemię. Tym sposobem, mimo że władze powstańcze wydały podobny dekret już na początku  powstania, to car Aleksander II Romanow został uznany za dobroczyńcę. Wydany przez zaborcę akt prawny skutkował odstępowaniem części chłopów od walk, co stanowiło jeden z elementów upadku powstania. Nieco wcześniej Rafał Kalinowski (późniejszy święty), jeden z dowódców powstańczych ogłosił, że powstanie wygasło na terenie Litwy. Podobnie rzecz się miała na Białorusi i Ukrainie.

 

Wsławili się odwagą aż do ofiary życia.
Bitwy i potyczki miały miejsce w Królestwie Polskim, na Litwie i części Rusi. Powstanie pochłonęło blisko 20 000 ofiar (ok. 1000 Powstańców zawisło na szubienicach).

Powstańcy wykazali się determinacją i nieugiętą wolą walki. Wielu  z jego dowódców wsławiło się odwagą, bezkompromisowością i kunsztem wojennym. Do najbardziej znanych należą  m. in. Romuald Traugutt, Zygmunt Padlewski i ks. Stanisław Brzóska.

Zygmunt Padlewski od stycznia 1863 był naczelnikiem miasta Warszawy oraz naczelnikiem powstania w guberni płockiej. Jego oddział nie zdołał zdobyć Płocka i w kolejnych potyczkach ponosił klęski. Został ujęty przez Rosjan w zasadzce 21 kwietnia niedaleko Rypina. Przewieziono go do Płocka, następnie skazano na karę śmierci. 15 maja 1863 został rozstrzelany,

 
Ks. Stanisław Brzóska, generał i naczelny kapelan województwa podlaskiego w czasie powstania styczniowego był naczelnikiem wojennym powiatu łukowskiego, organizator i dowódca oddziału powstańczego złożonego z chłopów. Dzielnie walczył z zaborcą na czele 40–osobowego oddziału. Rosjanie schwytali go pod koniec kwietnia 1865 roku i powiesili na szubienicy w Sokołowie.

W kwietniu 1864 roku carska policja ujęła Romualda Traugutta, ostatniego z dyktatorów powstania. 5 sierpnia powieszono go wraz z kilkoma członkami Rządu Narodowego na stokach Cytadeli Warszawskiej. Tę datę przyjmuje się za koniec powstania, aczkolwiek potyczki z caratem trwały do jesieni 1864 r..

 

Kraj Przywiślański.
W odwecie za powstanie władze carskie nasiliły represje. Zlikwidowały resztki odrębności państwowej Królestwa Polskiego, zmieniając jego nazwę na „Kraj Przywiślański”. Zastąpiono urzędników polskich rosyjskimi, język polski zastąpił język rosyjski. Zlikwidowano część polskich klasztorów i dokonano kasaty majątków kościelnych.

Uczestnikom zrywu konfiskowano majątki  i zsyłano ich na Sybir. Około 40 000 skazano na katorgę, z której połowa już nie wróciła. Blisko 10 000 musiało udać się na emigrację.

Józef Piłsudski w hołdzie powstańcom styczniowym
Pomimo klęski zrywu 1863 roku; tysięcy śmiertelnych ofiar, wywózki na Sybir, przymusowej emigracji, strat materialnych i duchowych nie zniechęciło to narodu do walki, aczkolwiek przez lata miała ona głównie inny niż zbrojny charakter. Dało one podwaliny do odzyskania przez Polskę niepodległości co miało miejsce pół wieku później.

 Śladem powstańców styczniowych poszły legiony Józefa Piłsudskiego. Ich twórca studiował polityczny i wojskowy kontekst nieudanej insurekcji 1863-1864 planując zbrojne wystąpienie. Już jako Naczelnik Państwa darzył weteranów powstania styczniowego szczególną troską i estymą.

W przeddzień 56.tej rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego - pierwszej obchodzonej w wolnej Polsce - Józef Piłsudski jako Wódz Naczelny wydał specjalny rozkaz, w którym m.in. uznał wszystkich weteranów zrywu niepodległościowego z 1863 r. za żołnierzy Wojska Polskiego z prawem noszenia munduru w dni uroczyste.

 

 

Siła etosu zrywu 1963 roku

Tradycja podtrzymywania etosu Powstania 1963 przetrwała po wojnie lata PRL i powróciła z nową siłą po 1989 roku. Upamiętnianie tego oddolnego zrywu ma miejsce  nie tylko na szczeblu centralnym, ale przede wszystkim w miejscowościach, gdzie toczyły się walki. To przetrwała pamięć o powstańcach. Z pokolenia na pokolenie przekazywano informacje o miejscach starć, pochówku poległych, złamanych życiorysach czy to na zsyłkach, czy na emigracji czy też w przymusowej wieloletniej służbie w carskim wojsku. 

Po 150 latach Senat Rzeczypospolitej ustanowił rok 2013 Rokiem Powstania Styczniowego. Zaś w 2023 roku, z okazji 160.tej rocznicy tego ważnego w naszych dziejach wydarzenia zaplanowano szczególnie bogate, powszechne i uroczyste obchody: wystawy, konferencje, spektakle teatralne, widowiska muzyczne, koncerty, festyny, marsze pamięci czy rekonstrukcje historyczne. Niektóre z tych inicjatyw mają charakter wieloletni.

R.G. / jp.