Szlachta pojawiła się na sejmie konwokacyjnym, choć wysuwała zarzut, że sejm jest zwołany przez senatorów i nie może mieć uprawnień, bo zgodnie z prawem mógł go zwołać tylko król. Podejmowane decyzje nie będą zatem prawnie wiążące, bowiem zgodnie z konstytucją nihil novi, sejm podejmował decyzje przy zgodzie trzech stanów: izby poselskiej, senatu i króla.

Nie powołano marszałka, by uchronić się przed wpływem senatu, a obradom co dzień przewodniczył poseł z innego województwa. Konwokacja przekształciła się w konfederację generalną, na której decyzję podejmowano większością głosów.
Na sejmie konwokacyjnym nie pojawiła się szlachta litewska, tylko wysłani przez senatorów litewskich obserwatorzy. Wysunięto postulaty powrotu do Księstwa inkorporowanych przez Koronę ziem, jednak z uwagi na zagrożenie ze strony Iwana IV groźba zerwania unii lubelskiej nie była realna.

Podstawowym zadaniem sejmu konwokacyjnego było zapewnienie funkcjonowania państwa w tym trudnym czasie. Funkcję interreksa miał sprawować prymas. Odtąd miał on zwoływać zjazdy, mianować i koronować króla. Zatwierdzono i ujednolicono organizację sądów kapturowych, nałożono podatki. Ustalono datę elekcji i zdecydowano, że każdy szlachcic może wziąć udział w wyborze monarchy, bez obowiązku stawienia się na elekcję. Miała ona odbyć się pod Warszawą na Mazowszu, gdzie dominowała szlachta katolicka, co było zwycięstwem obozu katolickiego.

Wolność wyznania dla wysoko urodzonych

Akt konfederacji przygotowanej w pierwszych dniach stycznia został uchwalony przez sejm konwokacyjny 28 stycznia 1573 r. w Warszawie. Podjęto wiele postanowień, które miały zapewnić spokój publiczny i pokój religijny w czasie pierwszego bezkrólewia.
Akt gwarantował swobodę wyznania szlachcie innych wyznań i równouprawnienie z katolikami, bezwarunkowy i wieczny pokój między wszystkimi różniącymi się w wierze oraz opiekę państwa. Zakazywał władzom świeckim wspierania kleru w prześladowaniach religijnych. Sygnatariusze aktu zobowiązali się do nienarzucania wiary przemocą.

Kwestia pokoju religijnego aczkolwiek jako jedna z kilku poruszonych w uchwale Sejmu, to właśnie ona wywołała największe kontrowersje. W opracowaniu tekstu brali udział biskupi katoliccy, ale episkopat odmówił zatwierdzenia konfederacji. Akt podpisali tylko biskup krakowski Franciszek Krasiński i biskup kamieniecki Dionizy Secygniowski. Pozostali senatorowie duchowni oraz wielu katolików świeckich złożyło uroczysty protest. Mimo kwestionowania ważności prawnej, konfederacja weszła w życie. Była zaprzysięgana przez królów przy koronacji, pomimo sprzeciwów Stolicy Apostolskiej i episkopatu. Konfederacja warszawska, choć ograniczała zapisie wolność wyznania jedynie do szlachty to w praktyce otrzymali ją również mieszczanie miast królewskich.

 

Rzeczpospolita wielonarodowa

Wskutek ustaleń konfederacji poczynionych przez szlachtę i magnaterię polską i litewską, Rzeczpospolita stała się miejscem schronienia dla prześladowanych wyznawców różnych religii. Zjeżdżali oni z całej Europy, a kraj stał się państwem wielokulturowym. Akt konfederacji jest uznawany przez historyków za szczytowy moment tolerancji religijnej na terenie Rzeczypospolitej. W XVI–wiecznej Polsce popularne były kalwinizm i luteranizm. Zwolennicy luteranizmu zamieszkiwali głównie ziemię Wielkopolską, Prusy Królewskie, częściowo Litwę. Kalwini zamieszkiwali Małopolskę oraz pozostałą część Litwy.

Trzeba pamiętać, że Korona i Litwa były krajami wielu kultur i religii jeszcze przed nastaniem reformacji. Żyli w nich wyznawcy obrządku rzymskiego, prawosławni, muzułmańscy Tatarzy i Żydzi. Konfederacja warszawska sprawiła, że XVI–wieczna Polska nazywana była „azylem heretyków”. Tutaj znajdowali schronienie wyznawcy różnych wyznań, uciekający przed wyrokami katolickich sądów duchownych i trybunałów inkwizycyjnych. Przybywali także ludzie nieuznający żadnej organizacji kościelnej.

Artykuły henrykowskie

Artykuły konfederacji uprawomocniły zasady tolerancji. Zostały ujęte w artykułach henrykowskch (łac. Articuli Henriciani). Były to polsko–litewskie akty prawne, spisane na sejmie elekcyjnym 1573 roku, którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Składały się z dwudziestu jeden punktów, które precyzowały zasady funkcjonowania państwa i najważniejszych instytucji. Artykuł pierwszy dotyczył gwarancji wolnej elekcji. Zbiór zobowiązań musiał zaakceptować każdy kandydat do tronu Rzeczypospolitej.

Na sejmie elekcyjnym w kwietniu 1573 r. pojawiły się kandydatury arcyksięcia Ernesta Habsburga i księcia Henryka Walezego z Francji. 11 maja 1573 r. prymas Uchański ogłosił nominację króla Henryka Walezego. Do pacta conventa, które nowy król miał zaprzysiąc, dołączono – na wniosek różnowierców – postanowienia konfederacji warszawskiej.

W 2003 tekst konfederacji warszawskiej został wpisany na listę UNESCO Pamięć Świata.

R.G.