Tadeusz Kościuszko, właściwie Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko, herbu Roch III. Urodził się prawdopodobnie 4 lutego 1746 roku w Mereczowszczyźnie (Polesie, obecnie Białoruś), w rodzinie drobnego szlachcica. Był czwartym dzieckiem miecznika brzeskiego Ludwika Tadeusza, pułkownika regimentu buławy polnej litewskiej i Tekli Kościuszko, z domu Ratomskiej.

Kościuszkowie wywodzili się z białoruskiej szlachty, osiadłej na Rusi Litewskiej. Protoplastą rodu był bojar Konstanty (Kostiuszko) Fiodorowicz, sędzia i horodniczy w Kamieńcu litewskim. Od króla Zygmunta I Starego otrzymał wioskę Siechnowicze. Zwracano się do niego, używając zdrobniałej formy imienia Kostiuszko, która w XVII w. uległa spolszczeniu. Imię stało się nazwiskiem rodowym, a z czasem ród uległ polonizacji.

W 1755 roku Tadeusz razem ze starszym bratem Józefem rozpoczął naukę w Kolegium Pijarów w Lubieszowie. W 1760 roku, ze względu na pogorszenie warunków materialnych w związku ze śmiercią ojca w 1758 roku, wrócili do domu. Dziedzicem niedużego rodzinnego majątku miał zostać Józef, dlatego Tadeusz wybrał karierę wojskowego. Dzięki wsparciu Czartoryskich wstąpił do Szkoły Rycerskiej, ufundowanej w 1765 r. przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był wielostronnie uzdolniony, uczestniczył w kursie inżynierskim dla wyróżniających się słuchaczy. Szkołę ukończył w stopniu kapitana.

Pobyt we Francji i powrót do ojczyzny
Również dzięki wsparciu Adama Kazimierza Czartoryskiego w 1769 roku wyjechał jako stypendysta królewski do Paryża. Pogłębiał tam wiedzę, m.in. w zakresie inżynierii wojskowej w Akademii Wojskowej Szwoleżerów Gwardii Królewskiej w Wersalu. 
Pięć lat, które spędził w oświeceniowej przedrewolucyjnej Francji, ukształtowało jego przekonania polityczne i społeczne. Po powrocie został instruktorem Szkoły Rycerskiej.

Zakochał się w Ludwice Sosnowskiej, z którą był dalece spokrewniony. Brak majątku uniemożliwiał mu jednak małżeństwo.
Jesienią 1775 roku wyjechał do Drezna, by wstąpić do służby na dworze saskim lub w armii elektora. Gdy planów nie udało się zrealizować, udał się do Paryża. Tam dowiedział się o wojnie w Ameryce Północnej – kolonie podjęły walkę z Wielką Brytanią o odrębność i niepodległość. 

Wyjazd do Ameryki Północnej
Prawdopodobnie w czerwcu 1776 roku wyruszył z portu w Hawrze w podróż do Ameryki Północnej. Ocalał z katastrofy morskiej u wybrzeży Martyniki. Po przyjeździe do Ameryki brał udział w wojnie. Przyczynił się do kapitulacji sił brytyjskich pod Saratogą, rozpoznając topografię terenu oraz możliwości jednej i drugiej strony.

W latach 1778–1780 kierował pracami przy budowie fortu wojennego West Point. Został mianowany inżynierem armii amerykańskiej, a w 1783 roku, w uznaniu zasług wojennych, awansowany na generała brygady. Otrzymał też specjalne podziękowania od Kongresu, nadanie gruntu (250 ha) oraz znaczną sumę pieniędzy, która miała być wypłacona w rocznych ratach. Został też przyjęty do Towarzystwa Cyncynatów, założonego przez zasłużonych amerykańskich oficerów.

Ponownie w Polsce
W 1784 roku Kościuszko wrócił do rodzinnych Siechanowicz. Mimo skromnych dochodów ograniczył pańszczyznę chłopom siechnowickim z czterech do dwóch dni w tygodniu. Kobiety zostały zwolnione od pracy zupełnie. Kościuszko interesował się wydarzeniami w kraju. 

Sejm Wielki (1788–1792) uchwalił zwiększenie liczebności wojska do 100 tysięcy żołnierzy i Kościuszko w 1789 roku otrzymał podpisaną przez króla nominację na generała majora wojsk koronnych oraz wysoką roczną pensję. 
Dążeniom Polaków do wzmocnienia ojczyzny były przeciwne Rosja i Prusy oraz część magnaterii. W kwietniu 1792 roku Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki i Seweryn Rzewuski przygotowali akt konfederacji, znoszącej postanowienia Konstytucji 3 maja. Gwarantem przywrócenia dawnych praw miała być caryca Katarzyna II. 14 maja 1792 roku w Targowicy ogłoszono akt konfederacji, a 18 maja armia rosyjska, na prośbę targowiczan, przekroczyła granice Rzeczypospolitej. Rozpoczęła się wojna polsko–rosyjska 1792, w obronie Konstytucji 3 Maja. 

Wskutek zdrady dowódcy, ks. Ludwika Wirtemberskiego, armia litewska nie stawiła prawie żadnego oporu. Siły armii koronnej nie mogły powstrzymać korpusu wkraczającego na Ukrainę. Udało jej się wycofać na linię Bugu, a w trakcie odwrotu doszło do zwycięskiej bitwy pod Zieleńcami (18 czerwca). Armia ta wykazała się skuteczną walką z wrogiem. Dla uczczenia tego zwycięstwa ustanowiony został przez króla Order Virtuti Militari, a wśród odznaczonych był generał major Tadeusz Kościuszko, dowódca jednej z trzech dywizji. W walkach na linii Bugu, w których odparte zostały trzykrotnie silniejsze wojska rosyjskie, Kościuszko pokazał wysokie umiejętności dowódcze. Nominowano go na generała lejtnanta, jednak zanim wieść o nominacji dotarła do obozu pod Sieciechowem, gdzie rozlokowała się armia koronna, doszła tam inna wiadomość. Król przystąpił do konfederacji targowickiej i polecono wstrzymanie działań przeciwko wojskom rosyjskim. 

Kościuszko podał się do dymisji, bo jak powiedział „zmiana okoliczności krajowych byłaby przeciwną pierwiastkowej mojej przysiędze i wewnętrznemu przekonaniu”. Do dymisji nie doszło od razu, bo Kościuszko chciał wyjednać zasłużonym oficerom awanse i nagrody. 
Szczęsny Potocki ogłosił, że ukaże każdego oficera, który nosiłby publicznie order Virtuti Militari uzyskany za wojnę w obronie Konstytucji 3 Maja. Kościuszko napisał list, w którym zgłosił się na ochotnika do ukarania i prosił, by pozostałych oficerów Szczęsny Potocki zostawił w spokoju.

Emigracja polityczna, przygotowania do powstania
Przeciwnicy konfederacji targowickiej opuszczali kraj. Kościuszko wyjechał do Lipska, gdzie Hugo Kołłątaj i Ignacy Potocki przygotowywali powstanie przeciwko zaborcom. Z Lipska udał się do Paryża, gdzie chciał uzyskać od jakobinów pomoc dla planowanego powstania. Wcześniej, w uznaniu zasług otrzymał od Narodowego Zgromadzenia Prawodawczego rewolucyjnej Francji tytuł Obywatela Francji. Przebieg układów z jakobinami ujawnił Charlesowi François Dumouriezowi, którego zdrada zdemaskowała plany emigracji polskiej państwom rozbiorowym.

Drugi rozbiór sprawił, że Kościuszko udał się do Drezna, gdzie w czerwcu 1793 roku opracował koncepcję organizacji powstania narodowego. Instrukcja przebiegu powstania trafiła do kraju, ale krajowy ośrodek sprzysiężenia miał inny plan. Gdy został on przedstawiony Kościuszce, ten uznał, że przygotowania są słabo zaawansowane, a warunki wybuchu powstania niezbyt sprzyjające i odroczył jego rozpoczęcie na czas nieokreślony. Tymczasem zapadła decyzja o znacznej redukcji wojska polskiego, a w marcu rosyjskie władze wpadły na trop warszawskiej organizacji spiskowej. Wtedy Kościuszko zdecydował się na rozpoczęcie insurekcji mimo niewykonania jego instrukcji. Prawdopodobnie 15 marca wyruszył z Drezna do Krakowa.

Insurekcja kościuszkowska 
24 marca 1794 roku na rynku krakowskim złożył narodowi uroczystą przysięgę i objął formalnie przywództwo insurekcji jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej. W czasie powstania Kościuszko, wykorzystując swoje amerykańskie doświadczenia, zreformował armię polską. Przypisuje mu się pomysł tworzenia jednostek ruchomej milicji chłopskiej – kosynierów, i utworzenie oddziałów strzelców celnych, prekursorów snajperów. 

Przez szeregi armii, mimo trudności z jej uzbrojeniem, przewinęło się około 150 tysięcy żołnierzy, jednak maksymalna liczebność nie przekraczała 70 tysięcy. Skierowane do walki z nią połączone siły rosyjskie i pruskie liczyły ponad 100 tysięcy. W ciągu kilku tygodni powstanie ogarnęło prawie całe terytorium Rzeczpospolitej po drugim rozbiorze.

Wolność, całość, niepodległość
W czasie powstania, 7 maja 1794 roku, Kościuszko wydał Uniwersał Połaniecki, ograniczający poddaństwo chłopów i zmniejszający pańszczyznę, ale zabezpieczający również szlachtę przed ich nieuczciwością. Wygłosił odezwę do kobiet, co było nowością. Ujął się też za Żydami, obiecując zająć się ich skargami. 

Początkowo wojska polskie odnosiły zwycięstwa. 4 kwietnia 1794 roku miała miejsce sławna bitwa pod Racławicami. Wówczas kosynier Wojciech Bartosz wykazał się odwagą, gasząc własnym nakryciem głowy tlący się lont od działa. Kościuszko wyzwolił go, nadał mu ziemię i tytuł szlachecki oraz awansował na chorążego regimentu grenadierów. Początkowe sukcesy Polaków wynikały też z faktu, że sytuację Rosjan komplikowały wybuchy powstań w Warszawie i Wilnie. Siłom polskim udało się obronić stolicę, mimo porażki poniesionej przez Kościuszkę pod Szczekocinami (6 czerwca) i zagrożenia stolicy ze strony połączonych sił pruskich i rosyjskich oblegających Warszawę w lipcu i sierpniu. Również wybuch powstania w Wielkopolsce poprawił sytuację strategiczną Polaków, a korpus Jana Henryka Dąbrowskiego odciągnął siły pruskie.

Wojciech Kossak, Kościuszko na koniu, szkic do Panoramy Racławickiej

 

Z czasem to Rosjanie zaczęli pokonywać Polaków. 10 października 1794 roku oddziały powstańcze poniosły klęskę w bitwie pod Maciejowicami, a ranny Tadeusz Kościuszko dostał się wraz ze sztabem do niewoli rosyjskiej. Został uwięziony w twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. O klęsce bitwy, zdaniem historyków, zdecydowały błędne decyzje podejmowane jednoosobowo przez Kościuszkę. Przede wszystkim brak rozeznania co do liczebności i siły ognia armatniego wojsk rosyjskich oraz wybór miejsca na bitwę bez rozeznania stanu technicznego umocnień miejscowego zamku, który miał odegrać ważną rolę w powstrzymaniu rosyjskiego natarcia. Niedługo później, 16 listopada 1794 roku Insurekcja Kościuszkowska upadła.

Przyrzekł, że nie wróci 
Ceną za wolność Tadeusza Kościuszki i 20 tysięcy Polaków przetrzymywanych w łagrach i więzieniach było złożenie przez Naczelnika wiernopoddańczej przysięgi. Car Paweł I Romanow wypuścił Kościuszkę, który musiał przyrzec, że nie wróci do Polski, 26 listopada. 

Z Wielkiej Brytanii wyruszył do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Po 13 latach był witany jako bohater narodowy. Podczas drugiego pobytu (1797–1798) sporządził testament, w którym zobowiązywał Thomasa Jeffersona do wyzwolenia tylu niewolników, na ilu wystarczy pieniędzy z jego zaległego żołdu. W chwili, gdy opuszczał Amerykę jego majątek wynosił ok. 17 tysięcy ówczesnych dolarów. Jefferson nazwał go „najczystszym synem wolności, jakiego poznał, wolności dla wszystkich, a nie tylko dla nielicznych lub bogatych”.

Po kilkunastu miesiącach Kościuszko wrócił do Europy – zamieszkał w Paryżu, a następnie w Szwajcarii. Choć nie angażował się w działalność polityczną, interesował się poczynaniami niepodległościowymi Polaków. Był autorytetem i opiekunem Legionów Polskich, utworzonych we Włoszech przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. 
Kościuszko w 1799 roku dwukrotnie spotkał się z Napoleonem, nie ufał mu jednak i był przeciwnikiem wiązania z nim sprawy polskiej. W tym samym  roku brał udział w zakładaniu w kraju Towarzystwa Republikanów Polskich. Chciał dodać do tekstu przysięgi towarzystwa obowiązek nauczenia czytania przynajmniej czterech chłopów. Wstępujący niewywiązujący się z tego zobowiązania miał pokryć się wieczną niesławą.

 
W 1808 roku opublikował książkę „Obroty artylerii konnej”. Prawdopodobnie w tym samym roku wyjechał do Szwajcarii.
W 1815 roku car Aleksander I Romanow, pragnąc uzyskać od Kościuszki aprobatę dla stworzenia marionetkowego Królestwa Polskiego, zaprosił go do Wiednia. Ten na wiadomość, że ma mieć ono mniejsze terytorium od Księstwa Warszawskiego, oświadczył, że to jest „pośmiech” i po bezskutecznej próbie listownego skontaktowania się z carem opuścił Wiedeń.

Postępowy i wierny swoim przekonaniom
2 kwietnia 1817 roku Kościuszko napisał testament, w którym wyzwolił swoich chłopów. Pisał w nim: „(...) Uznaję więc mieszkańców wsi, do majątku tego należącej, za wolnych obywateli i nieograniczonych niczem właścicieli posiadanych gruntów. (...) Wzywam ich tylko, aby dla dobra własnego i kraju starali się o zakładanie szkół i szerzenie oświaty”.
15 września 1817 roku w liście do Jeffersona Kościuszko potwierdził swoją wolę z 1798 roku, by pieniądze zarobione przez niego w Ameryce i tam się znajdujące zostały przeznaczone na wyzwolenie i edukację czarnoskórych niewolników.

Ceniony za życia i po śmierci
Naczelnik zmarł 15 października 1817 roku w Solurze (Szwajcaria) i został pochowany w pobliskim Zuchwilu. Badania genetyczne wykazały, że przyczyną śmierci było zapalenie wsierdzia wywołane przez bakterię.
Po śmierci Tadeusza Kościuszki, w kraju i na emigracji, narastał kult jego osoby. W 1818 roku zabalsamowane ciało Naczelnika sprowadzono ze Szwajcarii i pochowano w Krypcie św. Leonarda na Wawelu w Krakowie. 
W latach 1820–1823 rodacy usypali mu w Krakowie okazały kopiec, nieopodal wzgórz Kraka i Wandy. W 1832 roku trumnę złożono do sarkofagu.

Zgodnie z testamentem wydobyte z ciała serce Kościuszki zostało umieszczone w urnie i przekazane Emilii Zeltner, córce Franciszka Zeltnera, u którego mieszkał pod koniec życia. W 1819 roku zabrała je do Vezii koło Lugano, a w 1829 roku do Varese we Włoszech. W 1895 roku urna z sercem Tadeusza Kościuszki została przekazana muzeum w Rapperswilu i umieszczona w miejscowym kościele św. Jana Chrzciciela. W 1921 roku polski Sejm podjął uchwałę o sprowadzeniu serca Kościuszki do kraju, co miało miejsce 15 października 1927 roku. 
W latach 1927–1939 urna z sercem znajdowała się w kaplicy na Zamku Królewskim w Warszawie. Została tam umieszczona ponownie 31 sierpnia 1984 roku podczas uroczystości zakończenia odbudowy i przekazania Zamku Królewskiego społeczeństwu.

Człowiek wielu talentów
Kościuszko to człowiek wielu talentów, o szerokich horyzontach –

był świetnym inżynierem wojskowym i znakomitym przywódcą, kompozytorem czy uzdolnionym rysownikiem. Cechowała go życzliwość wobec wszystkich ludzi i postępowe poglądy społeczne. Dał się poznać jako wróg wszelkiej niesprawiedliwości i ucisku.

 
Opisany w wierszach, obrazach, sztukach Kościuszko doczekał się wielu określeń u współczesnych mu i żyjących po nim. Napoleon nazywał go bohaterem północy, Katarzyna Wielka – bestią. 
W okresie zaborów narodziła się tradycja uroczystych obchodów rocznic jego urodzin, śmierci i wybuchu powstania kościuszkowskiego. 14 października 1861 roku, w przeddzień patriotycznych obchodów jego rocznicy śmierci, rosyjski namiestnik Karol Lambert wprowadził w Królestwie Polskim stan wojenny. Brutalne stłumienie uroczystości rocznicowych przez wojsko rosyjskie przyspieszyło przygotowania powstańcze. 

Jego osoba łączy wszystkich
Tadeusz Kościuszko mimo klęski Insurekcji Kościuszkowskiej, której następstwem był trzeci rozbiór Polski (1795), jest jednym z najważniejszych bohaterów narodowych. Według niektórych historyków dowodzone przez niego powstanie choć nie ocaliło państwa, to uratowało godność i honor narodu polskiego. Insurekcja Kościuszkowska dała początek tradycji polskiej irredenty – próby odzyskania niepodległości na drodze zbrojnego zrywu, stanowiąc dla kilku pokoleń punkt odniesienia. Osoba Naczelnika łączyła naród, niezależnie od środowisk społecznych i politycznych. 

Z okazji 100. rocznicy insurekcji zespół malarzy pod kierunkiem Jana Styki i Wojciecha Kossaka namalował Panoramę Racławicką, oddając w ten sposób hołd Naczelnikowi i jego żołnierzom. Szczególnie okazale uczczono stulecie zgonu Tadeusza Kościuszki w 1917 roku. Trwała I wojna światowa i pojawiły się narodowe nadzieje na rychłe odrodzenie Polski. 

Jego imię noszą ulice, parki, szkoły i inne placówki na całym świecie. W wielu miejscowościach w Polsce i za granicą stoją jego pomniki. Patronował 7. Eskadrze Myśliwskiej (tzw. „Eskadra Kościuszkowska”, pododdział lotnictwa myśliwskiego Wojska Polskiego), która walczyła w wojnie polsko–ukraińskiej i polsko–bolszewickiej (służyli w niej m.in. ochotnicy amerykańscy). Tradycje eskadry kontynuował 303 Dywizjon Myśliwski Warszawski im. Tadeusza Kościuszki, który wsławił się w Bitwie o Anglię i sformowana w 1943 roku w Sielcach nad Oką 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.

Wiele obiektów geograficznych także nosi jego imię, m.in. odkryta przez Pawła Edmunda Strzeleckiego Góra Kościuszki – najwyższy szczyt Australii. Znajduje się on w Parku Narodowym Kościuszki (Kosciuszko National Park). Jedna z planetoid odkryta przez amerykańskiego astronoma Edwarda Bowella, nazwana została (90698) Kosciuszko. Wizerunek Kościuszki pojawił się na wielu numizmatach, m.in. na międzywojennych banknotach.

Z okazji 200. rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, Sejm ustanowił rok 2017 jego rokiem. Obchody objęło patronatem UNESCO i prezydenta Polski Andrzeja Dudy

Renata Wiktoria Golonka.