„Matematyka to swobodny tok myśli i pojęć, które matematyk, podobnie jak czyni to muzyk z dźwiękami, a poeta ze słowami, składa w twierdzenia i teorie”. Władysław Orlicz

 

Władysław Roman Orlicz urodził się 24 maja 1903 r. w Okocimiu. Był trzecim z pięciu synów Franciszka Orlicza i Marii z domu Rossknecht. Ojciec pracował w dziale księgowości w znanym browarze. Gdy Władysław miał cztery lata, zmarł nagle jego ojciec. Matka ponownie wyszła za mąż, przyjmując nazwisko Patocka.

 

Lata szkolne prymusa
Rodzina kilkakrotnie zmieniała miejsca pobytu, co skutkowało zmianą szkół. Władysław był uczniem placówek w Tarnowie, morawskim Znaimiu i we Lwowie, gdzie rodzina osiedliła się tuż po I wojnie światowej. Znakomicie się uczył, szczególnie w starszych klasach. Na zachowanych świadectwach figuruje adnotacja: „do klasy następnej chlubnie uzdolniony”.

 

Władysław Orlicz, dzieciństwo.

Źródło, strona internetowa UAM

 

Maturę zdał z odznaczeniem 10 czerwca 1920 r., w Państwowej Drugiej Szkole Realnej we Lwowie. Na świadectwie maturalnym napisano: „(...) na podstawie egzaminu dojrzałości uznano go dojrzałym z odznaczeniem do studiów na Politechnice”. Latem 1920 r. ochotniczo wstąpił do Wojska Polskiego, ale nie brał udziału w walkach z bolszewikami, bo wojna się zakończyła. Po kilkumiesięcznej służbie w wojsku wrócił do cywila.

 

Studia w mieście pełnym znakomitości
Rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej. Choć znakomicie sobie radził z pozostałymi przedmiotami, jego piętą achillesową okazała się geometria wykreślna. Powodem był brak wyobraźni przestrzennej u późniejszego sławnego uczonego. Między innymi z tego powodu zmienił uczelnię. Zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (przekształcony wkrótce w Wydział Matematyczno–Przyrodniczy), gdzie studiował matematykę. Studia ukończył w 1925 r. 

 

Lwów. Budynek przy ul. Akademickiej, w którym przez II wojną mieściła się słynna Kawiarnia Szkocka.

Autor Stanisław Kosiedowski, 2003 r. Domena publiczna Wikimedia.

 

Z królową nauk we Lwowie
Natura okazała się dla Orlicza bardzo hojna. Gdy po latach wspominał  swą wczesną młodość przyznawał, że na równi z matematyką interesowała go wybitna literatura. Jednak przyszedł moment, gdy jego zainteresowanie królową nauk przeważyło.

Nie bez znaczenia dla tak zróżnicowanych zainteresowań wchodzącego w życie Orlicza było miejsce, w którym przyszło mu studiować. Lwów był w owym czasie głównym ośrodkiem życia kulturalnego i naukowego w Polsce. Mógł poszczycić się obecnością i działalnością licznych znakomitych twórców i naukowców ze wszystkich dziedzin. W środowisku matematyków byli to m. in. Stefan Banach, Antoni Łomnicki czy Hugo Steinhaus.

 

  

Kilkanaście dni przed obroną pracy doktorskiej (12 lipca) Orlicz ożenił się z Zofią Krzysik, asystentką przy Katedrze Fizyki Uniwersytetu Jana Kazimierza i nauczycielką w prywatnym żeńskim gimnazjum.

 

Przestrzenie Orlicza
Gdy przyznano mu stypendium Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1928 r.), wyjechał do Getyngi, znakomitego niemieckiego ośrodka naukowego. Przebywał tam, z krótkimi przerwami, od 1929 do 1930 r. Kształcił się pod kierunkiem wybitnych uczonych, m.in. E. Landaua i M. Borna. Nawiązał kontakt z Gotfriedem Köthe, późniejszym wybitnym specjalistą z analizy funkcjonalnej. Z kolegą ze Lwowa, Wilhelmem Z. Birnbaumem, Orlicz badał zagadnienia powiązane z uogólnieniami przestrzeni. Później pracował sam, czego wynikiem są przestrzenie Orlicza, dotyczące przestrzeni funkcyjnych.

 

W 1937 r., z nominacji prezydenta Ignacego Mościckiego objął stanowisko profesora nadzwyczajnego na Wydziale Matematyczno- Przyrodniczym Uniwersytetu Poznańskiego.

  

Bez Księgi Szkockiej

Wyjeżdżając do Poznania, Orlicz stracił możliwość codziennego kontaktu z gronem wybitnych matematyków, rozwijających analizę funkcjonalną. Grupę, najsilniejszą w owym czasie w skali światowej, nazwano później Lwowską Szkołą Matematyczną. Jej członkowie spotykali się w Kawiarni Szkockiej. Tam powstawała słynna Księga Szkocka – gruby notatnik, w którym zapisywano problemy, jakich w danej chwili nie udawało się rozwiązać. Orlicz był autorem lub współautorem 14 z nich.

 

Karmiciel wszy we Lwowie
Wybuch II wojny światowej zastał Orlicza na wakacjach we Lwowie i tutaj spędził on lata okupacji. Władze ZSRR po zajęciu Lwowa zezwoliły na działanie uczelni i już w listopadzie 1939 r. objął adiunkturę na Politechnice. Ponadto, od 31 grudnia 1939 r. do 22 czerwca 1941 r. był profesorem w Katedrze Matematyki na Uniwersytecie Lwowskim.

Podczas okupacji hitlerowskiej, wraz z innymi uczonymi, m. in. S. Banachem, był karmicielem wszy w w Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami prof. Rudolfa Weigla, zarabiając w ten sposób na utrzymanie. Oficjalnie pracował też jako nauczyciel w Publicznej Rzemieślniczej Szkole Zawodowej, zaś nieoficjalnie prowadził tajne nauczanie gimnazjalne i akademickie. Jego pierwszy doktorant Andrzej Alexiewicz, obronił rozprawę w 1944 r.

Zasługą uczonego jest także uratowanie dużej części wartościowych zbiorów bibliotecznych, dostępnych w grupie seminaryjnej działającej we Lwowie.

 

W granicach Ukrainy
Po wypędzeniu Niemców latem 1944 r., władze ukraińskie reaktywowały lwowskie uczelnie. Orlicz jako przedwojenny pracownik został przywrócony do pracy. Od września 1944 r. do początków lutego 1945 r. był kierownikiem Katedry Teorii Funkcji w Państwowym Uniwersytecie Lwowskim im. Iwana Franki. Naukowiec był pewien, że Lwów nie będzie należał do Polski. W wyniku przymusowego wysiedlania Polaków z Kresów Wschodnich zdecydował się na wyjazd do Poznania.

 

Ceniony na świecie
Brał udział w wielu ważnych wydarzeniach matematycznych w kraju i za granicą. Bywał na Kongresach Matematycznych w Oslo, Edynburgu, Sztokholmie i Warszawie, gdzie był honorowym prezydentem Kongresu. Uczestniczył w konferencjach zagranicznych, wizytował uczelnie europejskie. Jesienią 1958 r. przebywał w Chinach. Był w Izraelu i Kanadzie.

Był członkiem towarzystw naukowych. Należał m.in. do Polskiego Towarzystwa Matematycznego, którego był prezesem w latach 1977– 1979 i wieloletnim członkiem honorowym, a także do Warszawskiego Towarzystwa Naukowego. Wielokierunkową działalność naukową prowadził przez 65 lat. Opublikował 170 prac, 1 monografię i 2 podręczniki szkolne. Wyniki jego prac, często o charakterze pionierskim, miały istotny wpływ na rozwój analizy, bowiem wytyczały kierunki badań. Pod jego kierunkiem przygotowanych zostało 500 prac magisterskich, wypromował 39 doktorów.

 

Sygnatariusz apelu 64

23 sierpnia 1980 r. dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami.

Nie tylko Władysław był wybitnie uzdolniony. Z pięciu braci Orliczów czwarty, Zbigniew poległ w trakcie walk w obronie wschodnich kresów, które trwały w latach 1918–1920. Najstarszy Kazimierz po pobycie w obozie koncentracyjnym Stutthof stracił zdrowie i zmarł przed końcem II wojny światowej.  Pozostali trzej: Tadeusz, Władysław i Michał zostali profesorami. Tadeusz był specjalistą z zakresu technologii drewna, Michał zajmował się klimatologią i meteorologią.

 

Wyróżnienia i nagrody
Za swoje dokonania w dziedzinach naukowo–badawczej, pedagogicznej i organizacyjnej Orlicz został wielokrotnie uhonorowany wyróżnieniami i nagrodami. Otrzymał, m.in. Nagrodę im. Stefana Banacha Polskiego Towarzystwa Matematycznego, Medal im. Mikołaja Kopernika. Odznaczono go m.in. Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Posiadał trzy doktoraty honoris causa: Uniwersytetu York w Toronto (1974 r.), Politechniki Poznańskiej (1979 r.) i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1983 r.).

  

 Grób Władysława Orlicza, Cmentarz Junikowo, Poznań. 

Autor nieznany, źródło, strona internetowa UAM.

Śmierć podczas pracy
Matematyka była jego pasją, ale w kręgu jego zainteresowań były też fizyka i nauki przyrodnicze. Umarł tak, jak żył – podczas pracy. Wieczorem, 9 sierpnia 1990 r. robił korektę pracy do czasopisma, „Mathematica Japonica”. Został pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Junikowo w Poznaniu.

R. G.