Łukasz Modelski
04.10.2023 / 13:00Jeden z najbardziej kontrowersyjnych polskich władców. Król - Piast starający się ratować kraj czy zaślepiony żądzą władzy kolaborant? Reformator bez szans na reformy czy groteskowy łowca przygód?
Niewątpliwie był Stanisław Leszczyński zarówno dzieckiem swej epoki, jak i jej ofiarą. Wyniosło go to, co go pogrążyło. Ostatecznie, zostawszy teściem króla Francji, po nieudanej próbie odwojowania korony, uznał, że lepiej jest mu w spokoju korzystać z wygodnych synekur Lotaryngii, niż szykować (kolejny) powrót na polski tron.
Syn wielkopolskiego możnowładcy, frankofila, wcześniej zasłużonego dowódcy husarskiego spod Wiednia, pojawia się na scenie pod sam koniec wieku XVII, by podczas sejmu elekcyjnego poprzeć kandydaturę Jakuba Sobieskiego. Jak wielu wówczas nagle jednak zmienia front. Nie wiadomo czy zadziałały tu saskie i rosyjskie pieniądze, czy inne kalkulacje, w każdym razie obaj panowie Leszczyńscy, ojciec i syn, zostają elektorami Wettyna. August II nagradza Stanisława urzędem podczaszego wielkiego koronnego a niedługo – województwem poznańskim. Tak kończy się wiek XVII, dla młodego magnata szczęśliwy. W roku 1700 wybucha wojna północna. O jej skali i znaczeniu dobrze mówi często nadawany jej przydomek „wielka”. Wielka wojna północna trwała z przerwami 21 lat i była jednym z tych konfliktów, które liczne międzynarodowe mocarstwa i siły rozgrywały między sobą, lecz na terytorium Rzeczpospolitej.
Kiedy do Polski wkroczyli Szwedzi atakowani przez Rosję, Danię, Norwegię, Saksonię, Prusy i Księstwo Hanoweru, państwo polsko-litewskie formalnie zachowywało neutralność. Rewolucja nastąpiła w roku 1704, kiedy zawiązawszy konfederację, zdetronizowano niepopularnego (i zdaniem wielu – nielegalnie zasiadającego na tronie) Augusta II. Rewolucje jednak nie dzieją się same, za tą również stały potężne interesy – w tym wypadku szwedzkie. Delegat antysaskiej konfederacji, Stanisław Leszczyński, spotkał się w Lidzbarku Warmińskim z królem szwedzkim Karolem XII Wittelsbachem, ten zaś natychmiast… wysunął jego kandydaturę do polskiego tronu. 27-letni magnat początkowo krygował się deklarując przyjęcie korony niejako w depozyt, by potem przekazać ją Jakubowi Sobieskiemu, jednak po potwierdzeniu wyboru przez sejm elekcyjny zwołany pośpiesznie w szwedzkim obozie pod Warszawą, nigdy już do tej obietnicy nie wracał.
Królewskiej proklamacji dokonał biskup poznański, Mikołaj Stanisław Święcicki, koronował arcybiskup lwowski, Konstanty Józef Zieliński, ceremonia miała miejsce nie w Krakowie, a w warszawskiej kolegiacie, ale to drobiazgi w porównaniu z przekroczeniami, jakie miały miejsce podczas koronacji Augusta II. W każdym razie, 4 października 1705 roku, Stanisław Leszczyński został królem Polski.
Na terenie Rzeczpospolitej trwała wojna, kraj, którego nowy król obejmował tron ze szwedzkiego nadania, stawał się jej stroną. Trudno zresztą mówić o udziale Polski w wielkiej wojnie, w gruncie rzeczy nie było kim i czym tej wojny prowadzić. Rzeczpospolita stała się więc krajem całkowicie zależnym od Szwecji, podobnie jak jej nowy władca. Stanisław Leszczyński od początku był w położeniu arcytrudnym – jego protektorzy łupili kraj, utrzymywali z niego wojnę. Nowy polski król starał się jakoś te łupiestwa ograniczać, ale ani nie był w tym skuteczny, ani nie zyskał sobie popularności wśród szlacheckich mas, które widziały w nim współwinnego szwedzkich rabunków. Carska dyplomacja również nie próżnowała doprowadzając do powstania konfederacji skierowanej przeciwko niemu. Leszczyński nie miał wyboru – stał przy Karolu XII. Niebawem jednak lojalność się opłaciła. W 1706 roku Szwedzi weszli do Saksonii a August II formalnie abdykował z polskiego tronu. Przed Leszczyńskim był więc nowy początek – możliwość pogodzenia narodu szlacheckiego podzielonego wedle dwóch lojalności. Niestety, Karol XII zdecydowanie przeciwstawił się powołaniu sejmu pacyfikacyjnego, który miałby pogodzić zwalczające się obozy.
Niebawem zresztą zgasła szczęśliwa gwiazda szwedzkiego króla. W bitwie pod Połtawą w roku 1709 Piotr I, sprzymierzeniec saskich Wettynów, zadał Karolowi XII druzgocącą klęskę. W oczywisty sposób miało to wpływ na losy Stanisława Leszczyńskiego, który wraz z rodziną uciekł do Szczecina, by tam snuć marzenia o porozumieniu się z Sasami i podzieleniu Rzeczpospolitą. Rozważał oddanie Korony Wettynowi w zamian za Litwę lub oddanie Karolowi XII Kurlandii w zamian za swój powrót na polski tron. Polski król rozpoczął samodzielne negocjacje abdykacyjne z przedstawicielami Augusta II. Pod koniec 1712 roku zrzekł się praw do polskiej korony, zobowiązał się do zwrócenia aktu abdykacji Sasa i zrozumiał, że i do tego aktu potrzebuje akceptacji protektora. Karol XII nie chciał o tym słyszeć.
Gwiazda Franków i orzeł biały
Osiem lat po ślubie córki, Marii, z królem Francji, Leszczyński był znacznie silniejszy niż w czasach swej zależności od Karola. Kiedy umarł August II i zwolnił się polski tron, przy obfitym wsparciu zięcia (Francja tradycyjnie rozgrywała swoje interesy w Rzeczpospolitej), były król pojawił się w Warszawie, zgłosił swoją kandydaturę i wygrał elekcję. „Za” opowiedziało się niemal 12 tysięcy elektorów wraz z magnaterią, senatorami i większość episkopatu z prymasem. Co do legalności wyboru nie było wątpliwości.
Wojna nastąpiła bezpośrednio potem. Siły rosyjskie, austriackie i saskie z łatwością poradziły sobie z wojskami wiernymi Leszczyńskiemu, nie pomógł nawet (symboliczny, jeśli chodzi o liczebność) oddział francuski. Gdańsk, w którym bronił się polski król w oczekiwaniu na potężną francuską pomoc, skapitulował, a Stanisław Leszczyński w przebraniu uciekł do Królewca. W obronie króla zawiązała się konfederacja, jednak przez lata nauczony politycznego realizmu Stanisław Leszczyński zdecydował się na abdykację, którą podpisał 27 stycznia 1736 roku. Miał słuszność, Francja porozumiała się z Austrią, uznała Augusta III na polskim tronie, królewskiemu teściowi darowując dożywotnio niedziedziczne księstwo Lotaryngii.
Szkoły, baby, magdalenki
W Nancy i Luneville najdłużej żyjący polski król spędził chyba najlepsze lata. Budowniczy, reformator, nauczyciel, filantrop, inwestor w cele społeczne, był kochany przez poddanych a po śmierci – szczerze opłakiwany. Choć, oczywiście, jego książęce rządy były politycznie jedynie nominalne, miał szansę ze swojego księstwa stworzyć państewko pełne zadowolonych mieszkańców. Bardzo dużo budował – od magazynów zbożowych, przez kościoły po publiczne parki. Nie zaniedbywał też wspaniałości własnych rezydencji. Mnóstwo uwagi poświęcił edukacji – założył szkołę kadetów w Luneville (wzór dla późniejszej polskiej Szkoły Rycerskiej i Collegium Nobilium), Akademię Stanisława, na której wzorowało się Towarzystwo Przyjaciół Nauk i publiczną bibliotekę w Nancy. Gościł pisarzy, myślicieli, filozofów i przyszłych polityków z Francji i Polski. Często odwiedzał go Stanisław Konarski i Monteskiusz, którego rozprawa „O duchu praw” nosi ślady lektury reformatorskiego „Głosu wolnego” pióra polskiego króla.
Stanisław Leszczyński zmarł od poparzeń po zaprószeniu ognia w swoim pałacu w Luneville w roku 1766. Jego panowanie w Lotaryngii obrosło pełnymi ciepła legendami, w których często pojawia się wątek niezwykłej dworności i elegancji króla oraz jego wielkiego zamiłowania do kuchni.
We Francji powszechnie uznaje się go za autora babki z rumem oraz popularyzatora magdalenki – ciastek uchodzących za nieśmiertelne klasyki francuskiego cukiernictwa. I jedno, i drugie to nieprawda, ale nie mówmy o tym głośno.
Babka z rumem
Składniki:
125 g mąki
125 g cukru
3 jajka
Torebka proszku do pieczenia
Łyżeczka esencji waniliowej
70 g roztopionego masła
Na syrop:
300 ml wody
50-150 ml brązowego rumu
150 g cukru (do skarmelizowania)
Sposób przygotowania:
- Rozgrzać piekarnik do 170°C
- Ubić mikserem na masę cukier, jajka i esencję waniliową
- Dodać roztopione masło, ubijać minutę
- Wlać do wysmarowanej masłem formy lub foremek
- Piec przez 40 minut (duża babka) lub 20 minut (babeczki)
- Podczas pieczenia na rozgrzanej patelni zrobić karmel, roztapiając cukier. Gdy zbrązowieje ostrożnie dodać wrzącą wodę, po chwili wlać rum.
- Lekko przestudzić, namoczyć w syropie ciasto zaraz po wyjęciu z piekarnika. Zadbać o to, by wchłonęło syrop.
Babkę (lub babki) można podawać z kremem cukierniczym, bitą śmietaną lub kandyzowanymi owocami.
