19 kwietnia 2025 roku obchodzimy 82. rocznicę powstania w Getcie Warszawskim. Obchodom  towarzyszy akcja społeczno-edukacyjna Żonkile organizowana przez Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

Warszawiakom rozdawane są przypinki w postaci żółtego żonkila - to znak, że łączy nas pamięć o bohaterkach i bohaterach tego zrywu godności!

 

Datę wybuchu powstania w getcie obchodzimy jako Dzień Pamięci Ofiar Holocaustu i Powstania w Getcie Warszawskim.

 

Powstanie było pierwszym miejskim powstaniem w okupowanej przez Niemców Europie, pierwszą akcją zbrojną o dużej skali podjętą przez polskie organizacje podziemne przeciwko Niemcom. Asumptem do wybuchu była decyzja o likwidacji getta warszawskiego w ramach realizowanego w Europie przez Rzeszę planu zagłady Żydów tzw. operacji „Reinhardt".

 

    

 

 

Ze względu na przeludnienie wywołane deportacjami na teren getta, warunkami sanitarnymi, chorobami i głodem od listopada 1940 r. do lipca 1942 r. zmarło co najmniej 100 tys. osób. Miało to jawne znamiona zaplanowanego ludobójstwa.

I tego było mało, Niemcy zdecydowali o przyspieszeniu zagłady pod fałszywym szyldem przesiedlenia ludności getta do obozów pracy. Przez rampy bocznicy kolejowej na Umschlagplatz od lipca 1942 r. przewinęło się blisko 300 tys., czyli około 75 procent mieszkańców getta. Transporty trafiały do obozu zagłady w Treblince.

 

 

Żydzi nie od razu zorientowali się co do celu akcji z lata 1942 r. Bardzo szybko wyszło jednak na jaw, m.in. dzięki relacjom żydowskich uciekinierów z obozu w Treblince, że dążeniem Niemców była całkowita eksterminacja Żydów, a nie jak głosiła propaganda, że są przesiedlani na tereny rolnicze na wschodzie, aby tam pracowali na rzecz Rzeszy.

 

 

28 lipca 1942 r. na terenie getta w Warszawie utworzono Żydowską Organizację Bojową (ŻOB ), którą 15 października 1942 r. rozszerzono o członków kolejnych ugrupowań politycznych, W getcie działał Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW), którego członkowie wywodzili się z Betaru, przedwojennego prawicowego ruchu syjonistycznego, liczący według szacunków ok. 250 żołnierzy. Obie organizacje, w celu stawiania oporu Niemcom w czasie kolejnych akcji wysiedleńczych, nawiązały kontakt z Komendą Główną Armii Krajowej (AK), która wspierała je dostarczając, w miarę możliwości za mury getta  m.in. broń. Podejmowane przed wybuchem powstania próby połączenia ŻOB i ŻZW nie powiodły się, niemniej po wybuchu walk w kwietniu 1943 r. nawiązano współpracę.

  

 

Do obrony stanęło około 500 członków ŻOB pod dowództwem Mordechaja Anielewicza oraz około 250 żołnierzy ŻZW, któremu przewodził Paweł Frenkel. Niemcy systematycznie posuwali się w głąb getta. Palili dom za domem i zmuszali ludność do opuszczania bunkrów i schronów.

23 kwietnia Żydowska Organizacja Bojowa wydała odezwę do polskiej ludności Warszawy. Była ona kolportowana po „aryjskiej” stronie.  Czytamy w niej m.in. 

Toczy się walka o Waszą i naszą Wolność.

O Wasz i nasz – ludzki, społeczny, narodowy – honor i godność.

Pomścimy zbrodnie Oświęcimia, Treblinek, Bełżca, Majdanka.
Niech żyje braterstwo broni i krwi walczącej Polski!

Niech żyje Wolność!

Całość odezwy zamieszczamy w załączniku.

 

 

Również 23 kwietnia generał Jürgen Stroop wydał Polakom zakaz wstępu na teren getta, unieważniając wszystkie przepustki wystawione przed tą datą:

Każdy, kto bez nowej ważnej przepustki bedzie napotkany na terenie b. żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej będzie rozstrzelany.

 

23 kwietnia grupa partyzantów ŻZW zniszczyła cały oddział hitlerowski na ul. Leszno zaś ŻOB prowadziła walki partyzanckie z bunkrów na ul. Franciszkańskiej i przy ul. Miłej 19. Niestety po 23 kwietnia załamała się linia frontu wyznaczona wcześniej przez żydowskich powstańców.

   

Wsparcie ze strony Polaków

Po drugiej stronie getta nie ustawały próby wsparcia powstańców w tym wysadzenia przez AK murów getta. Ta z 23 kwietnia przeprowadzona przez grupę mjr. Jerzego Lewińskiego u zbiegu ulic Okopowej i Pawiej, zakończyła się jak pozostałe niepowodzeniem z powodu dużych niemieckich sił rozlokowanych wokół getta. Tego też dnia Kedyw zmienił strategię i rozpoczął akcję atakowania niemieckich posterunków wokół murów.

 

5 maja generał Władysław Sikorski, Naczelny Wódz Sił Zbrojnych i premier Rządu na Uchodźctwie na falach rozgłośni BBC zaapelował do rodaków w kraju o pomoc dla Żydów.

W połowie kwietnia o 4 rano Niemcy przystąpili do likwidacji getta warszawskiego. Zamknęli resztki Żydów kordonem policji, wjechali do środka czołgami i samochodami pancernymi i prowadzą swe dzieło niszczycielskie. Od tego czasu walka trwa. Wybuchy bomb, strzały, pożary trwają dzień i noc. Dokonuje się największa zbrodnia w dziejach ludzkości. Wiemy, że pomagacie umęczonym Żydom jak możecie. Dziękuję Wam rodacy w imieniu własnym i rządu. Proszę Was o udzielenie im wszelkiej pomocy w imieniu własnym i rządu. Proszę Was o udzielenie im wszelkiej pomocy, a równocześnie tępienie tego strasznego okrucieństwa.

Przemówienie generała Sikorskiego zostało wydrukowane przez Radę Pomocy Żydom w nakładzie 25 tys. egz. i w maju rozlepiane było na murach oraz kolportowane wśród ludności poza gettem.^.

  

 

Niemcy 8 maja odkryli i otoczyli bunkier. Wezwali Żydów do wyjścia. Kiedy ludność cywilna opuściła schronienie hitlerowcy wpuścili do środka gaz. W tej sytuacji powstańcy  - 120 osób, w tym dowódca powstania Mordechaj Anielewicz, postanowili zginąć śmiercią samobójczą. Małej grupie udało się opuścić bunkier przez jedyne nieodkryte przez Niemców wyjście.  

  

 

Grupa powstańców ŻZW ukryta w kamienicy przy ul. Grzybowskiej działała do 19 czerwca, do czasu kiedy mieszkanie zostało zdradzone Niemcom przez członka ruchu „Miecz i Pług” (organizacji, która nie współpracowała z AK, i której kierownictwo, jak później odkryła Delegatura Rządu, było niemiecką agenturą. We wrześniu 1943 r. AK podjęła udana akcję zlikwidowania kolaborantów).

Po dekonspiracji otoczeni przez hitlerowców powstańcy, dowodzeni przez Pawła Frenkla bronili się przez cały dzień, a po wyczerpaniu amunicji zginęli śmiercią samobójczą wysadzając miejsce schronienia w powietrze.

 

Protest Szmula Zygielbojma

13 maja w Londynie, w geście protestu przeciwko obojętności świata wobec wydarzeń w Warszawie, popełnił  samobójstwo polityk Bundu Szmul Zygielbojm.

 

  

16 maja Jürgen Stroop nakazał wysadzenie Wielkiej Synagogi przy ul. Tłomackie.  W swoim raporcie napisał: „Była żydowska dzielnica mieszkaniowa przestała istnieć! 

Jürgen Stroop dowodzący siłami niemieckimi podał w swoim raporcie, że jego oddziały ujęły lub zabiły ponad 56 tys. Żydów oraz wykryły 631 bunkrów.

Niemcy ogłosili stłumienie powstania. Sporadyczne walki trwały jednak do końca czerwca 1943 r. Powstańcy oraz ludność cywilna, którzy trafili do niewoli zostali wymordowani na miejscu lub wywiezieni do obozu w Treblince i innych obozów zagłady. Teren getta spalono i zrównano z ziemią, jednak nieliczni ostatni cywilni mieszkańcy dzielnicy żydowskiej ukrywali się tutaj do 1944 r.

 

 

Od lat symbolem powstania w getcie są żółte wiosenne kwiaty – żonkile. Warszawiacy oraz mieszkańcy innych miejscowości w Polsce, przypinają je do odzieży jako żywe świadectwo pamięci o bohaterach tamtych dni i zamordowanych mieszkańcach warszawskiego getta.

Ten żółty, czasem wycięty z papieru kwiat jest z nami co roku, kiedy to 19 kwietnia obchodzimy Dzień Pamięci Ofiar Holocaustu i Powstania w Getcie Warszawskim.

 BEB, ZB