U stóp Wawelu miał ojciec pracownię,
wielką izbę białą, wysklepioną,
żyjącą figur zmarłych wielkich tłumem;
tam, chłopiec mały, chodziłem; co czułem,
to później w kształty mej sztuki zakułem.
Uczuciem wtedy tylko, nie rozumem,
obejmowałem zarys gliną ulepioną
wyrastający przede mną w olbrzymy:
w drzewie lipowym rzezane posągi.

Stanisław Wyspiański: „U stóp Wawelu miał ojciec pracownię”.

 

Stanisław Wyspiański  urodził się 15 stycznia 1869 r. w Krakowie. Był synem Franciszka, fotografika oraz rzeźbiarza i Marii z Rogowskich. Rodzina mieszkała w kamienicy należącej do ojca Marii, lecz po jego śmierci dom został sprzedany i małżeństwo było zmuszone do przeprowadzki.

 

 

Życie nie rozpieszczało rodziców Stanisława. Tadeusz, młodszy brat przyszłego artysty, zmarł na zapalenie opon mózgowych. W 1876 r. Maria zmarła na gruźlicę, przedtem powierzając opiekę nad synem swojej siostrze Joannie, bowiem Franciszek był alkoholikiem. Gdy Joanna wyszła za Kazimierza Stankiewicza, oboje opiekowali się Stanisławem. To wuj zaszczepił w nim pasję do czytania. A Jan Matejko, zaprzyjaźniony z małżeństwem, udzielał Stanisławowi pierwszych wskazówek artystycznych.

W 1887 r., po dobrze zdanej maturze Wyspiański studiował na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozpoczął też studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, której dyrektorem był Jan Matejko. Zaproponował on Stanisławowi współudział w wykonaniu polichromii swojego projektu w odnawianym kościele Mariackim, 

Na swoim koncie artysta miał też zlecenia, które z różnych powodów nie zostały ukończone lub nie doszły do skutku. Zrezygnował na przykład z kierowania pracami nad renowacją fresków w kościele św. Krzyża, gdy okazało się, że zleceniodawcy Tadeusza Stryjeńskiego nie stać na jego honorarium. Również witraże wawelskie, planowane do katedry na Wawelu nie wyszły poza fazę projektową.

 

Róże – karton do polichromii w kościele Franciszkanów w Krakowie, 1895 r. Fot. Shalom Alechem. Domena publiczna, Wikimedia

  

Wykonywał portrety na zamówienie, uwieczniając modeli w naturalnych pozach. Często też malował swoją małżonkę, chłopkę Teodorę Teofilę Pytko, którą poślubił w 1900 r, przysposabiając jej nieślubnego syna Teodora. Przed ślubem przyszło na świat dwoje ich starszych dzieci: Helena (1896 r.) i Mieczysław (1899 r.). Najmłodszy Stanisław urodził się po zawarciu małżeństwa przez rodziców, w 1901 roku.

Sytuacja materialna artysty była na tyle nieustabilizowana, że otrzymał stypendium z Polskiej Akademii Umiejętności. Zapomogę pobierał w latach 1900–1902.

Uzdolniony twórca projektował okładki własnych dramatów, a także  tworzył projekty kostiumów i dekoracji do sztuk teatralnych swojego autorstwa.

U schyłku życia w kręgu zainteresowań artysty znalazła się sztuka japońska. Inspiracje nią dostrzec można choćby w sposobie przedstawiania Kopca Kościuszki, widocznego w oddali z okien mieszkania artysty.

 

W 1902 r. Wyspiański rozpoczął pracę w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych jako docent na Wydziale Sztuki Dekoracyjnej i Religijnej. W 1903 r. artysta wydał trzy nowe dzieła. „Wyzwolenie”, podobnie jak i „Wesele”, nawiązywało do „Dziadów”. Występuje w nim postać Konrada, który obmyśla przedstawienie teatralne, krytykujące współczesnych mu Polaków. „Achilleis” to przedstawienie wojny trojańskiej, a akcja toczy się w ciągu jednego dnia.

Dramat „Bolesław Śmiały”oparty jest na konflikcie między królem Bolesławem II Śmiałym a biskupem Stanisławem ze Szczepanowa, zamordowanym za nieposłuszeństwo wobec monarchy. Później powstały „Noc Listopadowa” i „Akropolis”. Przez kolejne lata Wyspiański kończy dawniej rozpoczęte utwory i tworzy nowe („Skałka”, „Powrót Odysa”). W 1903 r. odbyła się prapremiera sztuki „Protesilas i Laodamia” z Heleną Modrzejewską w roli głównej.
Ciekawostką jest, że projekt stroju dla Lajkonika autorstwa Wyspiańskiego pozostaje do dzisiaj niezmieniony. Oryginał można było podziwiać do 1963 roku!

 

W 1906 r. twórca z rodziną  przeprowadził się do domu kupionego w Węgrzcach koło Krakowa. To stąd został przewieziony do kliniki w Krakowie przy ul. Siemiradzkiego, gdzie zmarł 28 listopada 1907 r. Uroczysty pogrzeb na koszt miasta odbył się 2 grudnia i stał się manifestacją narodową. Wyspiańskiego pochowano w Krypcie Zasłużonych w kościele na Skałce.

Choć tworzył tylko przez kilkanaście lat, pozostawił po sobie bogatą i różnorodną spuściznę. Wiele dzieł, zarówno malarskich, jak i pisarskich nie zostało zrealizowanych. Wyspiański nazywany jest czwartym wieszczem narodowym, bowiem jego twórczość dramatyczna była kontynuacją romantyzmu. Dramaty mają bardzo zróżnicowaną tematykę, ich akcja osadzona jest w rozmaitych epokach historycznych.

Na podstawie jego sztuk powstały opery, m.in.: „Bolesław Śmiały” (1909 r.) Ludomira Różyckiego, „Wesele”(1910 r.) Karola Pawła Rostworowskiego (1910 r.). Pierwsza adaptacja filmowa „Sędziów” w reżyserii Stanisława Knake–Zawadzkiego z 1911 r. zaginęła, ale w 1974 r. dramat sfilmował Konrad Swinarski. Andrzej Wajda wyreżyserował „Wesele” (1973 r). 

Może nie każdy z czytelników słyszał, że Wyspiański tworzył bardzo osobiste wiersze, ale nie były one przeznaczone do druku. Ich strofy wpisywał najczęściej w swojej korespondencji, stąd niewiele są zname.

 

RG