11 listopada 1920 roku szczątki nieznanego francuskiego żołnierza poległego podczas Wielkiej Wojny złożono pod paryskim Łukiem Triumfalnym. W podobny sposób hekatombę I wojny światowej uczciła Wielka Brytania.

W Polsce zaczęto rozmawiać o utworzeniu Grobu Nieznanego Żołnierza już w roku kolejnym, jednak pomysły się ścierały, decyzji nie podejmowano, do porozumienia nie dochodziło. W efekcie zresztą pierwszym polskim monumentem o tym charakterze została płyta wmurowana w Łodzi w roku 1925. Warszawa na swój Grób Nieznanego Żołnierza musiała jeszcze poczekać. Komitet Uczczenia Poległych 1914-1921, który zawiązał się w roku 1921, nie doprowadził ostatecznie do realizacji pierwotnego projektu, jakim miała być kapliczka projektu Stefana Szyllera wystawiona w warszawskiej katedrze. Nie udało się ani zebrać funduszy, ani osiągnąć wystarczającego społecznego poparcia.

Powszechnie oczekiwano realizacji monumentalnej a nie skromnej i powściągliwej, w dodatku ukrytej w kościele. Równolegle środowiska wojskowe skupione wokół stowarzyszenia Polski Żałobny Krzyż prowadziły zbiórkę mającą doprowadzić do budowy pomnika w Parku Skaryszewskim. Wiadomo było, że monument musi powstać, sporna pozostawała jego lokalizacja i forma. Jednym z proponowanych sposobów uczczenia bohaterów by, dobrze umocowany w warstwie symbolicznej, kopiec usypany z gruzów (rosyjskiej) Cytadeli, usypany w pobliżu Bramy Straceń. 

Wojsko i obywatele
Prezydent Stanisław Wojciechowski uznał, że sprawą budowy pomnika powinno kierować wojsko. Misję w tej sprawie powierzył generałowi Stanisławowi Szeptyckiemu kierującemu Ministerstwem Spraw Wojskowych. Ten, ostateczną, skuteczną w końcu akcję, rozpoczął zatem stosownym rozkazem. Rozkaz ów, w listopadzie 1923 powoływał Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza, w którego skład weszli wyłącznie wojskowi – m.in. generałowie Lucjan Żeligowski, Józef Haller, Władysław Sikorski, Kazimierz Sosnkowski, Edward Rydz-Śmigły. Na jego czele stanął generał Tadeusz Rozwadowski. Komitet wyłonił kilka struktur mających czuwać nad różnymi aspektami budowy, wystosowano społeczny apel o zbiórkę środków i… na tym koniec.

 

Milczenie wokół budowy pomnika przerwało tajemnicze wydarzenie. 2 grudnia 1924 roku pod pomnikiem ks. Józefa Poniatowskiego stojącego przed Pałacem Saskim ustawiono kamienną płytę pokaźnych rozmiarów z wykutym na niej napisem: Nieznanemu Żołnierzowi, poległemu za Ojczyznę. Płytę postawiono anonimowo, nie było wiadomo, jak z nią postąpić, wydarzenie wzbudziło powszechny oddźwięk, społeczne zainteresowanie budową Grobu wzrosło w sposób nagły. Sprawie dodatkowej wagi nadawał fakt, że latami nie było wiadomo, kto płytę na Placu Saskim umieścił.

Warszawa, a z nią cała Polska pyta –
– skąd się wzięła kamienna u stóp płyta
Któż na grób Nieznanego złożył ją Żołnierza
Ten siak, a ten znów owak rzecz drugiemu zwierza [...]

Aby zbudzić niewdzięczne wasze serce
i by Żołnierz Nieznany, dotąd w poniewierce
miał wreszcie grób, na który czeka już lat cztery
przynoszę wam ten kamień z dna rzeki Elstery

 – pisano w satyrycznym wierszyku komentującym wydarzenie.

Podobne płyty pojawiały się w innych polskich miastach. Po kilku latach dopiero okazało się, że ich autorem było Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej, które, wobec bierności czynników oficjalnych, wzięło sprawy w swoje ręce.

Zapewne niemożność budowy pomnika wynikała z ciągłych zmian gabinetów. Rząd, który ostatecznie do powstania monumentu doprowadził, był 12. gabinetem w ciągu pięciu lat. Tzw. II gabinet Władysława Grabskiego rządził też, jak dotąd, najdłużej – aż dwa lata. Wydarzenie na Placu Saskim miało miejsce niemal równo rok po powołaniu nowego premiera. Kolejny minister spraw wojskowych (a do niedawna premier), generał Władysław Sikorski, powierzył Komitet nowemu kierownictwu. Na jego czele stanął generał Józef Haller, radykalnie zmieniając jego skład. Tym razem sprawy nabrały tempa.

 

Przestrzeń symboliczna
W skład Komitetu weszli także cywile – architekci, rzeźbiarze, pisarze – m.in. Stefan Żeromski, Edward Wittig, Marian Lalewicz, Adolf Szyszko-Bohusz, Stanisław Noakowski. Pierwsze posiedzenie nowego Komitetu, odbyło się 23 grudnia 1924 roku.  
Choć rozważano różne lokalizacje (m.in. Fort Legionów, Cytadela, Krakowskie Przedmieście, wylot Mostu Poniatowskiego), ostatecznie – brzmi to zupełnie nieprawdopodobnie – zdecydowała społeczna akcja umieszczenia płyty na Placu Saskim. To tam postanowiono umiejscowić Grób Nieznanego Żołnierza. Wybór miejsca zaaprobował rząd i prezydent. Na rzecz tej lokalizacji przemawiał, oczywiście, fakt, że to tam, na rozległym placu, jak dotąd odbywały się największe wydarzenia publiczne odrodzonego państwa.
Grudniowe posiedzenie Komitetu miało charakter przełomowy a wybór miejsca, co niezwykle rzadkie, odpowiadał wszystkim. Realizacja projektu, mimo zupełnego braku budżetu na budowę monumentu, postępowała odtąd błyskawicznie – zarówno w sferze symbolicznej, jak i wykonawczej.

Na posiedzeniu 25 stycznia 1925 na wniosek generała Władysława Sikorskiego Rada Ministrów uchwaliła, że Grób Nieznanego Żołnierza zostanie zlokalizowany w kolumnadzie pałacu Saskiego. Mimo planów rozpisania konkursu, zdecydowano ostatecznie o przyśpieszeniu prac. Jeszcze w pierwszej połowie roku przeprowadzono adaptację trzech środkowych arkad pałacu, wykonano granitową płytę nagrobną i przygotowano kryptę.

 

O wybór jednej z trzech trumien poproszono matkę, której syn zginął w obronie Lwowa, Jadwigę Zarugiewiczową. Wybrała ona trumnę z ciałem bezimiennego ochotnika wystawioną przed kaplicą Obrońców Lwowa, na cmentarzu Łyczakowskim przetransportowano na lawecie artyleryjskiej przyozdobionej w tarczę w kształcie orderu Virtutti Militari do bazyliki archikatedralnej, gdzie była wystawiona do wieczora. Wówczas odprawiono uroczystą mszę.

 

 

Następnego dnia trumnę przetransportowano koleją do Warszawy. Po drodze hołd ciału ochotnika oddawały tłumy, przejazd pociągu stał się okazją do wielu spontanicznych manifestacji patriotycznych. 2 listopada 1925 roku trumnę przyjęto w warszawskiej katedrze, skąd w pełnej wojskowej asyście przewieziono ją na armatniej lawecie na Plac Saski i uroczyście pochowano.

Naród i rząd Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej z jej prezydentem Stanisławem Wojciechowskim na czele, przy udziale przedstawicieli izb ustawodawczych, duchowieństwa wszech wyznań, wojska, władz państwowych i samorządowych, stowarzyszeń społecznych i licznych tłumów ludu złożył w grobowcu na placu Saskim w stołecznym mieście Warszawie wzniesionym, wydobyte ze wskazanego losem pobojowiska lwowskiego zwłoki żołnierza polskiego, który poległ za Ojczyznę, składając w ten sposób wspólny hołd tysiącom bohaterów, którzy w ciągu stutrzydziestoletniej walki o wolność legli na polu chwały za sprawę narodu

– informował akt erekcyjny monumentu.