Pochodził z dość zamożnej rodziny. Urodził się 4 lutego 1505 r. w Żurawnie pod Haliczem, a przydomek „z Nagłowic” zaczerpnięto z jego biografii. Ojciec Reja był niepiśmiennym szlachcicem, jednak synowi zapewnił solidne wykształcenie. Mikołaj najpierw uczył się w Skalbmierzu i we Lwowie, a potem na Uniwersytecie Jagiellońskim (1518). Edukacji dopełnił pobyt na dworze Andrzeja Tęczyńskiego, wojewody sandomierskiego, gdzie został sekretarzem magnata i zdobył ogólną wiedzę w dziedzinie literatury i sztuki. Badacze często wymieniają dzieła i autorów, z których korzystał pisząc własne utwory, jednak czerpanie z tych źródeł, wskazuje zarazem na dobrą  znajomość pism europejskich twórców renesansowych. 

 

Poseł i kalwin

Angażował się zarówno w życie polityczne, jak i religijne. Był posłem na Sejm I Rzeczypospolitej i kalwinem. Pisał traktaty teologiczno-moralizatorskie, w których dowodził wyższości wiary nad dobrymi uczynkami i piętnował wady szlachty oraz kleru. W historii literatury rubaszny i jowialny przeciwstawiany był często subtelnemu humaniście Janowi Kochanowskiemu. Rzeczywiście Rej nie stronił od dosadnego słownictwa, typowego dla szlacheckich biesiad, a jednocześnie świadomie (znając i posługując się łaciną) wybierał w twórczości literackiej wyłącznie język polski.

 

Traktaty i moralitety

Jednym z jego najbardziej znanych utworów jest „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” (1543), w której krytykuje sytuację w Rzeczpospolitej i nawołuje do gruntownych reform. W 1546 r. przełożył prozą psalmy („Psałterz Dawidów”), a w traktacie etycznym o „życiu godziwym” („Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego”, 1558) nawiązywał do idei platońskich. W 1562 r. ukazał się „Źwierzyniec, w którym rozmaitych ludzi, źwirząt i ptaków kstałty, przypadki i obyczaje są właśnie wpisane”, który zawiera opisy i działalność sławnych postaci historycznych i mitycznych. To z niego pochodzi sławne później zdanie: „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”. Sześć lat później ukazało się „Źwierciadło”, w którym Rej inspirując się teologią kalwińską, podsumowywał poglądy na świat i rolę jaką w nim pełni człowiek. Uważał, że rzeczywistość stanowi odbicie „boskiego ładu”, w którym człowiek powinien żyć w zgodzie z tym wzorem.

 

Dobry gospodarz

W opinii współczesnych Rej był otwarty wobec ludzi, ale też kłótliwy, a jednocześnie szanowany. Był dobrym i zamożnym gospodarzem w rodzinnych dobrach, założył miasteczka Rejowiec i Oksza. Otrzymał też nadania królewskie – od Zygmunta Starego majątek Temerowka za polski przekład psałterza, a od Zygmunta Augusta w dożywocie wieś Dziewięciele, w uznaniu zasług obywatelskich. Zmarł jesienią 1569 r. prawdopodobnie w Rejowcu. Za życia był znany i czytany, później nieco zapomniany. W XIX w. przypomniał jego twórczość Adam Mickiewicz w „Prelekcjach paryskich” (1840-1844).