Stanisław Moniuszko większość życia spędził w Wilnie. Urodzony pod Mińskiem, zaraz po ślubie przeniósł się nad Wilię, gdzie spędził lat osiemnaście. Z Wilna pochodziła jego żona, Aleksandra Müllerówna, młodzi małżonkowie zamieszkali u jej rodziców.

 

 

 Tytus Maleszewski Portret Stanisława Moniuszki.
Fot. Muzeum Narodowe Warszawa, Domena Publiczna

Stanisław miał lat 21, kiedy otrzymał pracę organisty w wileńskim kościele św. Jana (a właściwie – św. Św. Janów). Praca może niezbyt prestiżowa, ale gwarantująca stałość poborów. Na świat bowiem zaczęły przychodzić pierwsze dzieci spośród dziesiątki, której doczekali się Moniuszkowie.

Narodziny „Halki”
Stanisław był gruntownie wykształcony muzycznie. Między zaręczynami (w wieku lat 17) a ślubem zdążył jeszcze pojechać na dalsze studia do Berlina. To oczywiste, że na karierze organisty nie zamierzał poprzestać, a jego powołaniem, jak uważał od początku, była kompozycja.

 

 

 Marcin Zaleski. Ratusz w Wilnie. Mieścił się tu także teatr miejski, w którym po raz pierwszy wykonano Halkę na scenie.
Fot. Wikipedia

W Wilnie komponuje operetki, ale i cykl czterech „Litanii Ostrobramskich” – bardzo szybko zdobywających popularność kantat oraz nie mniej popularnych pieśni. To kompozycje i lekcje, których udziela Stanisław, przynoszą Moniuszkom istotniejsze dochody. W Wilnie powstanie też pierwsza i najbardziej znana opera Stanisława – „Halka”. W 1848 roku zostaje wystawiona w wersji koncertowej, w scenicznej – sześć lat później, 16 lutego 1854.

 

  Nuty fragmentu opery wydane w rok po warszawskiej premierze.
Fot. Polona. Domena publiczna

Wersja prawdziwa?
„Halka”, zwana wileńską, ma zaledwie dwa akty, Jontek, którego dziś znamy jako tenora, śpiewa barytonem, w partyturze nie znajdzie się ani „Szumią jodły na gór szczycie”, ani „Kiedy rannym słonkiem”. Nie będzie też słynnego mazura. Wileńska „Halka” była dramatem „szybkim”, o dynamicznej akcji, pozbawionym właściwie dłuższych scen. Nowoczesna wizja 28-letniego kompozytora umieściła go w europejskiej awangardzie tamtych czasów. Wśród historyków muzyki i muzykologów wileńska wersja „Halki” ma swoich zagorzałych zwolenników. Powszechnie uważa się ją za dzieło świeże i formalnie bezkompromisowe.

Trafić w masowe gusta

Opera, którą znamy dziś, ta czteroaktowa, została wystawiona dopiero dziesięć lat po wileńskiej premierze. 1 stycznia 1858 roku publiczność Teatru Wielkiego obejrzała wersję poszerzoną, wzbogaconą o najbardziej dziś znane arie i balet. Już pierwsze wystawienie było ogromnym sukcesem. Zmiana wileńskiej formy operowej na bardziej dopasowaną do mieszczańskich gustów opłaciła się. Moniuszkowie przenieśli się do Warszawy,

 

 Drugie wydanie partytury warszawskiej Halki.
Fot. Polona. Domena publiczna

Stanisław otrzymał angaż w Teatrze Wielkim i – został rozchwytywanym i (niemal do śmierci) bardzo dobrze sytuowanym kompozytorem oper. „Halkę” w wersji warszawskiej wystawiano w Pradze (orkiestrę prowadził sam Bedrzich Smetana), Moskwie i Petersburgu – obu stolicach imperium. W takiej, „mieszczańskiej”, złagodzonej redakcji znamy ją i dziś.

 

  Jan Mieczkowski. Portret Stanisława Moniuszki.
Fot. Polona. Domena publiczna

Świadectwo epoki
Zresztą dopiero warszawska premiera opery spowodowała wysyp recenzji. Nie odchodziły one jednak od standardu ocen prasowych swoich czasów. Skupiano się głównie na grze i śpiewie aktorów oraz na libretcie, kwestię kompozycji, jako zbyt skomplikowaną, raczej pomijano lub traktowano zdawkowo. Nawet specjalistyczny, zdawałoby się, „Ruch muzyczny”, zajął się w recenzji, potencjalnymi mieliznami libretta. „Głupie serce góralki nie zrozumiało, że gdyby się panicze z podobnemi jej żenili, to chyba górale pobraliby córki panów i siostry paniczów. Nonsens towarzyski. Halka się topi z rozpaczy i treść niezmiernie pospolita, i rzekłbyś nie polska, gdyby się godziło na innych tylko winy i ułomności składać” – notowano w wydaniu z 6 stycznia 1858 roku..
 
„Halka” i kucharki
Moniuszko sporo podróżował po Europie. Najwięcej jednak czasu spędził w Warszawie i Wilnie. Kuchnia pochodzącej z Wilna żony to zapewne jego najważniejsze doświadczenie kulinarne. Połowa XIX wieku z kolei to czas wielkiego ożywienia kuchni litewskiej, zwłaszcza jeśli chodzi o nowoczesne książki kucharskie.

 

  

W roku premiery wileńskiej „Halki” w wersji koncertowej (1848), Anna Ciundziewicka publikuje arcypopularną „Gospodynię litewską”. W roku jej premiery scenicznej (1854) z pras zjeżdża ponadczasowa „Kucharka litewska” Wincenty Zawadzkiej. Związki wileńskiej wersji najważniejszej polskiej opery i najważniejszych  książek kucharskich drukowanych w XIX wieku w Wilnie narzucają się same.

Kartofle zapiekane ze śledziem lub sardelami wg Wincenty Zawadzkiej

Składniki:
1-1,5 kg kartofli
2-3 cebule
2-3 łyżki masła
2-3 śledzie (w zalewie, wymoczone)
Kilka łyżek bułki tartej
Ew. szklanka śmietany
Sól

 

 Śledź z ziemniakami i cebulką.
Fot. Łukasz Modelski

Sposób przygotowania:
- Kartofle obrać i ugotować w osolonej wodzie
- Rozgrzać piekarnik do 180 stopni
- Ugotowane kartofle pokroić w talarki lub w kostkę
- Śledzie pozbawić ości i drobno posiekać
- Cebule obrać i pokroić w kostkę
- Cebule podsmażyć na łyżce lub dwóch łyżkach masła
- Pozostałym masłem wysmarować naczynie żaroodporne lub formę do zapiekania
- Układać warstwami kartofle, śledzie i cebulę
- Posolić do smaku
- Zalać śmietaną
- Zapiekać w otwartym naczyniu na środkowej półce przez 40 minut


Korzystałem z książki Agnieszki Kręglickiej i Marcina Gmysa „Moniuszko w kuchni”, Warszawa 2019.