Kanclerz wielki koronny i hetman wielki koronny oraz wielokrotny starosta był jedną z najpotężniejszych postaci Rzeczypospolitej końca XVI wieku. Więcej – mężem stanu o znaczeniu i karierze nieporównywalnej z nikim (poza władcami) w ówczesnej Europie.

 

Racjonalny państwowiec z własnym wojskiem, którego, mimo długotrwałego konfliktu z królem, nie obrócił przeciw niemu. Jan Zamoyski był politykiem i prawdziwym king makerem mającym wizję przyszłości Rzeczypospolitej oraz, bardzo często, także środki, by ją realizować.
 

 

To on uczynił z Anny Jagiellonki króla Polski i wydał ją za Stefana Batorego, w którego imieniu oblegał później Psków, zmuszając Iwana Groźnego do zwrotu Inflant. Współdecydował o wprowadzeniu elekcji viritim i zawarciu Konfederacji Warszawskiej (sam był katolikiem od niedawna, urodził się w rodzinie kalwińskiej). Osobiście przekreślił plany Habsburgów dotyczące polskiego tronu a instalując na tronie mołdawskim wspieranych przez siebie hospodarów, rozciągnął obszar polskich wpływów aż po Dunaj. Osiągnął wszystko, co było do osiągnięcia. Byłby zapewne znakomitym królem.

 

Perła w koronie
Przy tym umiał gospodarować i zarabiać. W chwili śmierci był właścicielem 11 prywatnych miast i ponad 200 wsi, a jako dzierżawca królewski – kolejnych 12 miast i ponad 600 wsi. Majątek trudny do wyobrażenia. W dodatku, powtórzmy, kanclerz troszczył się o przyszłość, także o przyszłość własnego majątku. Powołana przez niego Ordynacja zapobiegła rozdrobnieniu i podziałowi dóbr po jego śmierci, przetrwała niemal trzy i pół wieku, łącznie z okupacją hitlerowską, by zniknąć dopiero za „Polski lubelskiej”, w 1944 roku.
 

 

Kanclerz mógł sobie pozwolić, by na surowym korzeniu zbudować sobie miasto, które było konceptem urbanistycznym, architektonicznym i militarnym na tyle nowoczesnym, na ile tylko pozwalał stan ówczesnej wiedzy.

Bernardo Morando, który Zamość rozrysował, w istocie tworzył miasto idealne, marzenie renesansowych włoskich neoplatoników. Podział założenia, jego urbanistyczny wpis w figurę ludzką, jest widoczny do dziś. Późnorenesansowe i protobarokowe miasto zyskało także najnowocześniejsze rozwiązania z dziedziny architektury obronnej. Morando zastosował w nim aż osiem niedawnych wynalazków – bastionów, które praktycznie uniemożliwiały nieprzyjacielowi podejście pod mury. Rzeczywiście, niedługo po powstaniu Zamość oparł się zarówno Kozakom Chmielnickiego, jak i Szwedom.       

 

  
Marzenie naukowca
Kanclerz i hetman miał swoje niewielkie państwo. Znacznie jednak bardziej zadbane i sprawne gospodarczo niż wielkie fortuny magnaterii litewskiej, z Radziwiłłowską Ordynacją Nieświeską włącznie. Częścią jego programu była pierwsza „prywatna”, czyli niefundowana przez władcę, ani Kościół, wyższa uczelnia w Polsce. Ten magnat, polityk i dowódca był bowiem także naukowcem. Gruntownie wykształcony, po studiach w Paryżu, Strasburgu i Padwie, początkowo prowadził karierę naukową. „Padwa uczyniła mnie mężem” – wspominał. Tam, na wydziale praw, zyskał stopień doktora, publikował prace naukowe, by w końcu… zostać rektorem Uniwersytetu Padewskiego. Syn nieprzesadnie bogatego i znaczącego kasztelana chełmskiego, został rektorem w wieku lat 21. Świadomie wybrał jednak karierę polityczną. Wiedział, że wykształcenie i ustosunkowanie w świecie naukowym może otworzyć drzwi awansów.

 

Do Polski wrócił więc jako doktor praw zaopatrzony w dodatku w pismo polecające do króla wydane przez władze Republiki Weneckiej, która finansowała uniwersytet w Padwie. Kariera przyszłego kanclerza i hetmana ruszyła z miejsca. Mechanizm awansu dzięki osiągnięciom naukowym Jan Zamoyski sprawdził na własnej skórze. „Ja kanclerz i najwyższy wódz wojsk polskich, dostąpiłem najznaczniejszych godności w państwie nie tylko dzięki Bogu, królowi i Rzeczypospolitej, ale także dla nauk, które niegdyś sobie zdobyłem. Bez nauki nie może być ani cnoty, ani sławy. Pomny tej prawdy, w mojej młodości cały poświęciłem się naukom” – mówił w „Odezwie do Polaków” przygotowanej w związku z fundacją Akademii.

 

 
Przyjaciel papież
Jedynym fundatorem Akademii Zamojskiej był sam kanclerz, zbudował dla niej stosowny gmach, stworzył statut i zadbał o papieskie błogosławieństwo. Papież – polonofil Klemens VIII, zanim wstąpił Tron św. Piotra, był legatem papieskim w Rzeczypospolitej. Miłośnik wareckiego piwa i osobisty przyjaciel Jana Zamoyskiego, z którym wspólnie negocjował zrzeczenie się habsburskich praw do polskiego tronu, wydał odpowiednią bullę zatwierdzającą powołanie Akademii. W geście uprzejmej wzajemności, kanclerz włączył herb Aldobrandinich do godła uczelni.

Kanclerzem Akademii był z urzędu biskup chełmski, uczelnia na poziomie organizacyjnym miała też ścisły związek z zamojską kolegiatą (którą – przypomnijmy – fundował również Jan Zamoyski). Poza tym, w zamyśle fundatora, była katolickim ośrodkiem naukowym na ziemiach w znacznej mierze prawosławnych. Szlacheccy studenci, dla których uczelnia była przeznaczona, mogli podczas nauki, zyskiwać kontakt z doktryną katolicką, aktualnie, niedługo po Soborze Trydenckim, w wydaniu nowoczesnym i kontrreformacyjnym.

Szkoła lwowska
Organizację Akademii powierzył hetman „swoim ludziom”. Najbardziej znanym z nich był klerk i poeta Szymon Szymonowic – człowiek, który Zamoyskiemu zawdzięczał wszystko – od pracy, przez majątek, tytuł szlachecki, honorowy tytuł poetycki a nawet przysłany przez papieża (znów Klemens VIII) laur. Kanclerz ufał poecie, skoro to jemu powierzył misję zebrania kadry naukowej uczelni. Tak też się stało. Trzon profesury stanowili naukowcy (głównie duchowni) z najbliższego poważnego ośrodka naukowego, jakim był Lwów.

 

 

Prócz nich w Akademii nauczało kilku obcokrajowców. Na początku istnienia uczelni, działały trzy wydziały – filozoficzny, medyczny i prawniczy. Inaczej niż zazwyczaj w praktyce uniwersyteckiej, nie zorganizowano wydziału teologicznego. Kilkunastu profesorów nauczało blisko 250 studentów, a zajęcie odbywały się po łacinie i po grecku.
Akademia miała być w zamyśle ośrodkiem przygotowującym kadry rządzące Rzecząpospolitą. „Należy uczyć w pierwszym rzędzie tego, co jest krajowi naszemu najbardziej potrzebne, a w ucznia wszczepić przekonanie, że pierwszą powinnością obywatelską jest szukanie dobra własnego w szczęściu Ojczyzny” – mówił Jan Zamoyski w „Odezwie do Polaków.

  

  
Uczelnia była „organicznikowskim”, długoterminowym projektem kanclerza, nadzorowanym przezeń osobiście. O tym, jak bardzo bezpośredni był to nadzór, świadczy dość szybki upadek uczelni po śmierci fundatora.

Akademia zmieniła charakter, zamiast „kuźni kadr” kształcącej elity, zmieniła się w uczelnię natury powszechnej. Ćwierć wieku po jej założeniu, szlacheccy synowie stanowili zaledwie 5% studentów. Marzenie kanclerza o „grande école” nie spełniło się, zwłaszcza, że kolejni ordynaci nie mieli do projektu tyle serca. Mimo to, Akademia Zamojska przetrwała niemal 200 lat, zamknęli ją dopiero Austriacy.

Kucharz papieży
Lata padewskich studiów Jana Zamoyskiego przypadają na szczyt działalności najsławniejszego wówczas włoskiego kucharza, Bartolomeo Scappiego. Scappi był nadwornym szefem kuchni wielu kardynałów, by w końcu gotować na dworach dwóch kolejnych papieży – Piusa IV i V. Pięć lat po powrocie Zamoyskiego do Polski i w roku zatwierdzenia nowego, posoborowego, Mszału Rzymskiego – 1570, Bartolomeo Scappi wydaje najsławniejszą książkę kucharską swoich czasów – Opera dell'arte del cucinare, która będzie wznawiana aż do połowy kolejnego stulecia.

  

 

To w niej znajduje się pierwszy w dziejach rysunek widelca – idą nowe czasy, a książka jest nowoczesna. Pochodzi z niej (lekko uwspółcześniony) przepis na zupę grzybową, tak gęstą i treściwą, że słowo „zupa” trzeba wziąć w cudzysłów.

 

„Zupa” grzybowa

Składniki:
500 g leśnych grzybów
Łyżka smalcu

Łyżeczka mielonego pieprzu
Łyżeczka mielonego cynamonu
2 ulubione wieprzowe kiełbaski
100 g prosciutto albo dowolnej dojrzewającej szynki 
Garść lub dwie okruszonego czerstwego chleba
2 łyżki octu winnego lub jabłkowego
Pół litra mięsnego bulionu
Garść posiekanych ulubionych świeżych ziół
Ew. kilka pokruszonych nitek szafranu 

Sposób przygotowania:
- Grzyby umyć
- Podsmażyć ja na rozgrzanym smalcu aż puszczą wodę
- Dodać pieprz i cynamon, smażyć jeszcze 3 minuty
- Dodać pokrojoną w kostkę kiełbasę i szynkę, podsmażyć kolejne 3 minuty
- Wlać bulion, gotować 10 minut na wolnym ogniu
- Dodać szafran dla koloru
- Przed podaniem wlać ocet, zamieszać, zagęścić chlebem i posypać świeżymi ziołami