Polska Misja Archeologiczna do Ptolemais

W 2023 r. ekspedycja Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego powróciła do Ptolemais w Cyrenajce (Libia) po 13 latach przerwy, aby kontynuować badania archeologiczne na terenie insuli badanej przed 2011 r. oraz badania nieinwazyjne miasta i jego okolic. Ptolemais to jedno z dużych starożytnych miast portowych na wschodnioafrykańskim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Zostało założone w okresie hellenistycznym w miejscu dawnego portu miasta Barke. W okresie późnorzymskim miasto krótko pełniło funkcję stolicy prowincji Libya Superior.

Działania misji archeologicznej Uniwersytetu Warszawskiego w Ptolemais zapoczątkował w 2001 r. Profesor Tomasz Mikocki (1954-2007). Już w pierwszym sezonie badań przyniosły one spektakularny sukces dzięki odkryciu tzw. Domu Leukaktiosa – bogatej rezydencji prywatnej z II-III w. n.e., dekorowanej zespołem mozaik o tematyce mitologicznej  i malowideł ściennych, zdobionych bogatym repertuarem motywów geometrycznych i figuralnych.  

Program polskich wykopalisk obejmuje kompleksowe przebadanie całego kwartału zabudowy o charakterze rezydencjonalnym, zlokalizowanego w samym sercu miasta. Głównym celem badań jest uzyskanie wiarygodnego obrazu dziejów miasta, wraz z całym spektrum zagadnień związanych z jego funkcjonowaniem, przez pryzmat życia codziennego mieszkańców jednej, wybranej insuli.

Nieodłącznym elementem działań terenowych Polskiej Misji Archeologicznej w Ptolemais jest intensywna opieka konserwatorska nad stanowiskiem i pozyskanym materiałem zabytkowym, którą sprawują specjaliści z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Ich działalność obejmuje od bieżącego roku również malowidła zalane we wrześniu 2023 r. w miejscowym muzeum w czasie tragicznego kataklizmu wywołanego przez cyklon Daniel.

Prace wykopaliskowe wspomagane były od samego początku przez program badań nieinwazyjnych, z wykorzystaniem metod geofizycznych i topograficznych, analizę zdjęć satelitarnych i fotografię lotniczą. Badania te umożliwiły stworzenie wielowarstwowej mapy archeologicznej stanowiska w jego obecnych granicach administracyjnych. Kolejnym etapem, który rozpocznie się już zimą 2024 r., jest rozszerzenie obszaru badań nieinwazyjnych o akropol miasta, który nie był dotychczas objęty systematycznym rozpoznaniem archeologicznym. Zakres zainteresowań Polskiej Misji Archeologicznej poszerzył się również o badania podwodne, w tym rozpoznanie archeologiczne starożytnego portu. Badania te mają charakter ratunkowy ponieważ w związku z trwającym projektem budowy falochronów, krajobraz kulturowy linii brzegowej ulega od kilku lat daleko idącym przekształceniom.

W czerwcu bieżącego roku wznowiono badania wykopaliskowe. Objęły one pomieszczenia wokół dziedzińca gospodarczego domu położonego na południe od Domu Leukaktiosa. W 2005 r. odkryto tu cippus z grecką inskrypcją poświęconą Bogom Augustom. Tego rodzaje deklaracje lojalności rzymskim cesarzom, publicznie eksponowane przez przedstawicieli miejskich elit, stanowią typową cechę krajobrazu epigraficznego Ptolemais. Najważniejszym odkryciem tego sezonu jest cysterna na wodę wraz z pełnym wyposażeniem. Analiza znalezisk, w tym 25 monet, z których najmłodsza datowana jest na panowanie Probusa, potwierdziła wcześniejsze przypuszczenia, że głównymi przyczynami katastrof budowlanych, które dotknęły większość zabudowy badanej insuli, były dwa trzęsienia ziemi. Miały one miejsce w 2 połowie  III w. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że ostateczne opuszczenie domu przez pierwotnych jego mieszkańców nastąpiło przed końcem III w. Najbardziej zaskakującym odkryciem w cysternie jest enigmatyczna, pozbawiona jakichkolwiek atrybutów męska twarz, wymodelowana w zaprawie hydraulicznej zabezpieczającej cysternę przed wyciekaniem wody.

Kierownik Polskiej Misji Archeologicznej do Ptolemais: dr Piotr Jaworski
Facebook: Polish Archaeological Mission to Ptolemais
Polska Misja Archeologiczna do Ptolemais